Του Γιώργου Καραμπελιά από τον νέο Ερμή τον Λόγιο τ. 3
Ὅσοι τὸ χάλκεον χέρι
βαρὺ τοῦ φόβου αἰσθάνονται,
ζυγὸν δουλείας, ἂς ἔχωσι
θέλει ἀρετὴν καὶ τόλμην
ἡ ἐλευθερία. [ ]
Ἰδοὺ καὶ ὁ μέγας τρόμος
τῆς Ἀσίας γῆς, ἡ Σάμος
πλέξε δι᾿ αὐτὴν τὸν στέφανον
ὑμνητικὸν καὶ αἰώνιον
λυρικὴ κόρη.
Ανδρέας Κάλβος, Εἰς Σάμον
Αν, γύρω από την ερμηνεία της φύσης της Επανάστασης του ’21, ερίζουν δύο αντιλήψεις, η μία που την θεωρεί κατ’ εξοχήν εθνικο-απελευθερωτική –άποψη την οποία συμμερίζεται και ο υποφαινόμενος– και η δεύτερη κατ’ εξοχήν «αστικοδημοκρατική», με αφετηρία τον Γεώργιο Σκληρό του Κοινωνικού μας ζητήματος[1] και τον Γιάννη Κορδάτο[2], η σαμιακή επανάσταση αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση, όπου το κοινωνικό/διαφωτιστικό επαναστατικό στοιχείο και η εθνική διάσταση μοιάζουν να συντίθεται σε ένα ενιαίο και αρμονικό σύνολο.
Ο Λυκούργος Λογοθέτης σε πίνακα του Νικηφόρου Λύτρα (1896)
Εδώ, η απουσία Τούρκων γαιοκτημόνων, και γενικότερα η εξαιρετικά μειωμένη παρουσία των Τούρκων, οδήγησε στο φαινόμενο οι προεπαναστατικές συγκρούσεις να αποκτήσουν έναν ενδοελληνικό κοινωνικό και ταυτόχρονα εθνικό χαρακτήρα, μια και οι κοτζαμπάσηδες/Καλικάντζαροι συμμαχούν απροκάλυπτα με την τουρκική εξουσία ενάντια στο λαϊκό επαναστατικό «κόμμα», τους Καρμανιόλους. Ακόμα και όταν θα εκδηλωθεί η Επανάσταση του ’21 και οι προτεραιότητες θα αντιστραφούν, με το εθνικοαπελευθερωτικό στοιχείο να γίνεται προφανώς κυρίαρχο, και πάλι οι Καλικάντζαροι θα αντιταχθούν σε μία Επανάσταση την οποία θα διεξαγάγουν αποκλειστικά οι Καρμανιόλοι και η ηγεσία τους. Κατά συνέπεια, κοινωνική και εθνική συνείδηση και ταυτότητα θα εκφραστούν εδώ σε μια ιδιαίτερη σύνθεση που αποκλίνει από την υπόλοιπη Ελλάδα. Αυτός είναι, άραγε, ο λόγος που οι κοινωνικοί αγώνες και η εθνική επανάσταση στη Σάμο είναι σήμερα αποσιωπημένοι ή μήπως συντρέχουν και άλλοι λόγοι[3];
Καλικάντζαροι και Καρμανιόλοι