του Φράνσις Φουκουγιάμα από τον νέο Λόγιο Ερμή τ. 24
Η αξιοβίωτη ζωή
Η συντηρητική κριτική στον φιλελευθερισμό ενέχει, στον πυρήνα της, έναν εύλογο σκεπτικισμό για τη φιλελεύθερη έμφαση στην ατομική αυτονομία. Οι φιλελεύθερες κοινωνίες προϋποθέτουν μια ισότητα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, μια αξιοπρέπεια που έχει τις ρίζες της στην ικανότητα του ατόμου να κάνει επιλογές. Για τον λόγο αυτό, είναι αφοσιωμένες στην προστασία αυτής της αυτονομίας ως ένα ζήτημα βασικών δικαιωμάτων. Ωστόσο, αν και η αυτονομία συνιστά θεμελιώδη φιλελεύθερη αξία, δεν είναι το μοναδικό ανθρώπινο αγαθό που υπερισχύει αυτόματα έναντι όλων των άλλων πεποιθήσεων για μια αξιοβίωτη ζωή.
Με την πάροδο του χρόνου, η σφαίρα αυτού που γίνεται αποδεκτό ως αυτονομία επεκτείνεται σταθερά, περνώντας από την επιλογή της υπακοής σε κανόνες εντός ενός υπάρχοντος ηθικού πλαισίου στη δημιουργία αυτών των κανόνων από το ίδιο το υποκείμενο. Αλλά ο σεβασμός στην αυτονομία στόχευε στη διαχείριση και τον μετριασμό του ανταγωνισμού μεταξύ βαθιά ριζωμένων πεποιθήσεων και όχι στον πλήρη εκτοπισμό αυτών των πεποιθήσεων. Δεν πιστεύουν όλοι ότι η μεγιστοποίηση της προσωπικής τους αυτονομίας είναι ο πιο σημαντικός στόχος στη ζωή ή ότι η αμφισβήτηση κάθε υπαρκτής μορφής εξουσίας είναι απαραιτήτως κάτι καλό. Πολλοί άνθρωποι ευχαρίστως περιορίζουν την ελευθερία επιλογής τους αποδεχόμενοι θρησκευτικά και ηθικά κανονιστικά πλαίσια που τους συνδέουν με άλλους ανθρώπους ή επιθυμώντας να ζήσουν μέσα σε κληρονομημένες πολιτισμικές παραδόσεις. Η Πρώτη Τροπολογία του Συντάγματος των ΗΠΑ είχε σκοπό να προστατεύσει την ελεύθερη άσκηση της θρησκείας, όχι να προστατεύσει τους πολίτες από τη θρησκεία.
Οι επιτυχημένες φιλελεύθερες κοινωνίες έχουν τη δική τους κουλτούρα και τη δική τους αντίληψη για μια αξιοβίωτη ζωή, έστω και αν αυτό το όραμα είναι πιο αδύναμο από εκείνο που προσφέρουν κοινωνίες που δεσμεύονται από ένα μοναδικό δόγμα. Δεν μπορούν να είναι ουδέτερες απέναντι στις αξίες που είναι απαραίτητες για να διατηρηθούν ως φιλελεύθερες κοινωνίες. Πρέπει να δίνουν προτεραιότητα στην πολιτειότητα, την ανεκτικότητα, την ευρύτητα πνεύματος και την ενεργό ενασχόληση με τα κοινά, αν θέλουν να διατηρούν κάποια συνοχή. Πρέπει να επιβραβεύουν την καινοτομία, την επιχειρηματικότητα και την ανάληψη κινδύνων, αν θέλουν να ευημερούν οικονομικά. Μια κοινωνία με εγωκεντρικά άτομα που ενδιαφέρονται μόνο για τη μεγιστοποίηση της προσωπικής τους κατανάλωσης δεν συνιστά καθόλου κοινωνία.
Τα κράτη είναι σημαντικά όχι μόνο επειδή αποτελούν τον τόπο της νομιμοποιημένης εξουσίας και των μέσων ελέγχου της βίας. Αποτελούν επίσης μια μοναδική πηγή κοινότητας. Η φιλελεύθερη οικουμενικότητα, σε ένα επίπεδο, πάει ενάντια στη φύση της ανθρώπινης κοινωνικότητας. Οι άνθρωποι νιώθουν τους ισχυρότερους δεσμούς στοργής για τους πιο κοντινούς τους, όπως φίλους και οικογένεια αλλά καθώς διευρύνεται ο κύκλος των επαφών, το αίσθημα της υποχρέωσης αναπόφευκτα μετριάζεται. Δοθέντος ότι με τους αιώνες, οι ανθρώπινες κοινωνίες γίνονταν μεγαλύτερες και πιο περίπλοκες, τα όρια της αλληλεγγύης επεκτείνονταν δραματικά, από τις οικογένειες, τα χωριά και τις φυλές σε ολόκληρες χώρες. Αλλά λίγοι άνθρωποι αγαπούν την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Για τους περισσότερους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, η χώρα παραμένει η μεγαλύτερη μονάδα αλληλεγγύης για την οποία νιώθουν μια ενστικτώδη αφοσίωση. Πράγματι, αυτή η αφοσίωση καθίσταται ένα κρίσιμο θεμέλιο για τη νομιμοποίηση του κράτους και, επομένως, για την ικανότητά του να κυβερνά. Σε ορισμένες κοινωνίες, μια αδύναμη εθνική ταυτότητα μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες, όπως αυτό γίνεται εμφανές σε κάποιες συγκρουόμενες στο εσωτερικό τους αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Μιανμάρ και η Νιγηρία, και σε ορισμένα αποτυχημένα κράτη, όπως το Αφγανιστάν, η Λιβύη και η Συρία.
Υπέρ ενός φιλελεύθερου εθνικισμού[1]
Αυτό το επιχείρημα μπορεί να προσομοιάζει με αυτά που διατύπωσε το 2018 ο Χαζόνυ, ο συντηρητικός ισραηλινός ακαδημαϊκός, στο βιβλίο του The Virtue of Nationalism (Οι αρετές του εθνικισμού), όπου υποστηρίζει μια παγκόσμια τάξη πραγμάτων βασισμένη στην εθνική κυριαρχία των εθνών-κρατών. Διατυπώνει κάτι ιδιαίτερα σημαντικό όταν προειδοποιεί ενάντια στην τάση φιλελεύθερων χωρών, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, να υπερβάλλουν στην προσπάθειά τους να ξαναφτιάξουν τον υπόλοιπο κόσμο κατ’ εικόνα τους. Αλλά κάνει λάθος όταν προϋποθέτει ότι οι υπάρχουσες χώρες είναι σαφώς οριοθετημένες πολιτισμικές οντότητες και ότι μια ειρηνική παγκόσμια τάξη πραγμάτων μπορεί να οικοδομηθεί αν γίνουν αποδεκτές ως έχουν. Οι σημερινές χώρες είναι κοινωνικές κατασκευές που αποτελούν υποπροϊόντα ιστορικών αγώνων που συχνά περιλάμβαναν κατάκτηση, βία, αναγκαστική αφομοίωση και σκόπιμη χειραγώγηση πολιτισμικών συμβόλων. Υπάρχουν καλύτερες και χειρότερες μορφές εθνικής ταυτότητας και οι κοινωνίες μπορούν, με ελεύθερη βούληση, να επιλέξουν μεταξύ αυτών.
Ειδικότερα, εάν η εθνική ταυτότητα βασίζεται σε σταθερά χαρακτηριστικά όπως η φυλή, η εθνικότητα ή η θρησκευτική κληρονομιά, τότε μεταβάλλεται δυνητικά σε μια κατηγορία αποκλεισμού, που παραβιάζει τη φιλελεύθερη αρχή της ισότητας στην αξιοπρέπεια. Μολονότι δεν υπάρχει απαραίτητα αντίφαση ανάμεσα στην ανάγκη για εθνική ταυτότητα και στον φιλελεύθερο οικουμενισμό, υφίσταται ωστόσο ένα ισχυρό δυνητικό σημείο έντασης μεταξύ αυτών των δυο αρχών. Όταν βασίζεται σε παγιωμένα χαρακτηριστικά, η εθνική ταυτότητα μπορεί να μετατραπεί σε επιθετικό και αποκλειστικό εθνικισμό, όπως συνέβη στην Ευρώπη κατά το πρώτο ήμισυ του εικοστού αιώνα.
Για τον λόγο αυτό, οι φιλελεύθερες κοινωνίες δεν πρέπει να αναγνωρίζουν επίσημα ομάδες που βασίζονται σε παγιωμένες ταυτότητες όπως η φυλή, η εθνότητα ή η θρησκευτική κληρονομιά. Υπάρχουν φορές, βέβαια, που αυτό γίνεται αναπόφευκτο και οι φιλελεύθερες αρχές δεν μπορούν να εφαρμοστούν. Σε πολλά μέρη του κόσμου, εθνοτικές ή θρησκευτικές ομάδες κατέχουν την ίδια περιοχή για πολλές γενιές και έχουν τις δικές τους ισχυρές πολιτισμικές και γλωσσικές παραδόσεις. Στα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή, τη Νότια Ασία και τη Νοτιοανατολική Ασία, η εθνοτική ή η θρησκευτική ταυτότητα αποτελεί de facto ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό για τους περισσότερους ανθρώπους και η αφομοίωσή τους σε μια ευρύτερη εθνική κουλτούρα είναι εξαιρετικά απίθανη. Είναι δυνατό να οργανωθεί μια μορφή φιλελεύθερης πολιτικής γύρω από αρκετές πολιτιστικές οντότητες. Η Ινδία, για παράδειγμα, αναγνωρίζει πολλές εθνικές γλώσσες και στο παρελθόν έχει επιτρέψει στα κράτη της να ορίζουν τις δικές τους πολιτικές όσον αφορά την εκπαίδευση και τα νομικά συστήματα.
Σε τέτοιες πολυσυλλεκτικές χώρες, ο φεντεραλισμός και η συνακόλουθη μεταβίβαση εξουσιών σε υποεθνικές μονάδες είναι συχνά απαραίτητες. Η εξουσία μπορεί επίσημα να κατανεμηθεί σε διαφορετικές ομάδες που ορίζονται από την πολιτιστική τους ταυτότητα, σε μια δομή που οι πολιτικοί επιστήμονες αποκαλούν «συν-κοινωνισμό». Αν και αυτό λειτούργησε αρκετά καλά στην Ολλανδία, η εφαρμογή της απεδείχθη καταστροφική σε μέρη όπως η Βοσνία, το Ιράκ και ο Λίβανος, όπου οι ταυτοτικές ομάδες θεωρούν τους εαυτούς τους εγκλωβισμένους σε έναν αγώνα μηδενικού αθροίσματος. Σε κοινωνίες στις οποίες οι πολιτιστικές ομάδες δεν έχουν ακόμη γίνει αυτόκεντρες είναι επομένως πολύ καλύτερο να αντιμετωπίζουμε τους πολίτες ως άτομα παρά ως μέλη ταυτοτικών ομάδων.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν άλλες πτυχές της εθνικής ταυτότητας που μπορούν να υιοθετηθούν οικειοθελώς και, ως εκ τούτου, να κοινοποιηθούν ευρύτερα, όπως οι λογοτεχνικές παραδόσεις, οι ιστορικές αφηγήσεις και η γλώσσα, το φαγητό και ο αθλητισμός. Η Καταλονία, το Κεμπέκ και η Σκωτία είναι όλες περιοχές με διακριτές ιστορικές και πολιτισμικές παραδόσεις, και όλες περιλαμβάνουν εθνικιστές που επιδιώκουν τον πλήρη διαχωρισμό από τη χώρα με την οποία συνδέονται. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτές οι περιοχές, ακόμα και αν αποσχίζονταν, θα συνέχιζαν να είναι φιλελεύθερες κοινωνίες που θα σέβονταν τα ατομικά δικαιώματα, όπως έκαναν η Τσεχική Δημοκρατία και η Σλοβακία όταν χωρίστηκαν το 1993.
https://ardin-rixi.gr/archives/266825
Η εθνική ταυτότητα αντιπροσωπεύει προφανείς κινδύνους αλλά και μια ευκαιρία. Πρόκειται για μία κοινωνική κατασκευή και μπορεί να διαμορφωθεί έτσι ώστε να υποστηρίζει, αντί να υπονομεύει, τις φιλελεύθερες αξίες. Πολλές χώρες έχουν ιστορικά διαμορφωθεί από διαφορετικούς πληθυσμούς που αισθάνονται μια ισχυρή αίσθηση κοινότητας βασισμένη σε πολιτικές αρχές ή ιδανικά και όχι σε προκαθορισμένες κατηγορίες ομάδων. Η Αυστραλία, ο Καναδάς, η Γαλλία, η Ινδία και οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι όλες χώρες που τις τελευταίες δεκαετίες προσπάθησαν να οικοδομήσουν εθνικές ταυτότητες με βάση τις πολιτικές αρχές και όχι τη φυλή, την εθνότητα ή τη θρησκεία.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν περάσει από μια μακρά και επίπονη διαδικασία επαναπροσδιορισμού της έννοιας Αμερικανός, καταργώντας σταδιακά τα εμπόδια στην υπηκοότητα με βάση την τάξη, τη φυλή και το φύλο – αν και αυτή η διαδικασία είναι ακόμη ημιτελής και έχει γνωρίσει πολλά πισωγυρίσματα. Στη Γαλλία, η οικοδόμηση μιας εθνικής ταυτότητας ξεκίνησε με τη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» της Γαλλικής Επανάστασης, η οποία καθιέρωσε ένα ιδανικό υπηκοότητας βασισμένο σε μια κοινή γλώσσα και κουλτούρα. Στα μέσα του εικοστού αιώνα, η Αυστραλία και ο Καναδάς ήταν χώρες με κυρίαρχους πλειοψηφικά λευκούς πληθυσμούς και περιοριστικούς νόμους σχετικά με τη μετανάστευση και την υπηκοότητα, όπως η περιβόητη πολιτική της «Λευκής Αυστραλίας», που απαγόρευε τους μετανάστες από την Ασία. Και οι δύο, ωστόσο, μετά τη δεκαετία του 1960, ανασυγκρότησαν τις εθνικές τους ταυτότητες πάνω σε μη φυλετικές βάσεις και ανοίχτηκαν στη μαζική μετανάστευση. Σήμερα, και οι δυο χώρες έχουν μεγαλύτερο πληθυσμό γεννημένων στο εξωτερικό ατόμων σε σύγκριση με τις ΗΠΑ, με λιγότερη πόλωση και αντιδράσεις των λευκών από ό,τι στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ωστόσο, δεν πρέπει να υποτιμάται η δυσκολία διαμόρφωσης μιας κοινής ταυτότητας σε έντονα διχασμένες δημοκρατίες. Οι περισσότερες σύγχρονες φιλελεύθερες κοινωνίες χτίστηκαν πάνω σε ιστορικά έθνη των οποίων οι αντιλήψεις για την εθνική ταυτότητα είχαν σφυρηλατηθεί μέσω μη φιλελεύθερων μεθόδων. Η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιαπωνία και η Νότια Κορέα ήταν όλες έθνη πριν γίνουν φιλελεύθερες δημοκρατίες· οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπως πολλοί έχουν επισημάνει, ήταν κράτος πριν γίνουν έθνος. Η διαδικασία προσδιορισμού του αμερικανικού έθνους με φιλελεύθερους πολιτικούς όρους υπήρξε μακρόχρονη, επίπονη και κατά καιρούς βίαιη, ενώ, ακόμη και σήμερα, αυτή η διαδικασία αμφισβητείται από άτομα τόσο της Αριστεράς όσο και της Δεξιάς, με έντονα ανταγωνιστικές αφηγήσεις σχετικά με τις απαρχές της χώρας.
Ο φιλελευθερισμός θα αντιμετώπιζε δυσκολίες αν οι άνθρωποι δεν έβλεπαν σε αυτόν τίποτα περισσότερο από έναν μηχανισμό ειρηνικής διαχείρισης της διαφορετικότητας, χωρίς μια ευρύτερη αίσθηση εθνικού σκοπού. Οι άνθρωποι που έχουν βιώσει βία, πόλεμο και δικτατορία γενικά λαχταρούν να ζήσουν σε μια φιλελεύθερη κοινωνία, όπως έκαναν οι Ευρωπαίοι την περίοδο μετά το 1945. Αλλά καθώς οι άνθρωποι συνηθίζουν σε μια ειρηνική ζωή υπό ένα φιλελεύθερο καθεστώς, τείνουν να παίρνουν αυτήν την ειρήνη και την τάξη σαν δεδομένες και αρχίζουν να λαχταρούν μια πολιτική που θα τους κατευθύνει σε υψηλότερους στόχους. Το 1914, η Ευρώπη είχε ζήσει σε μεγάλο βαθμό απαλλαγμένη από καταστροφικές συγκρούσεις για σχεδόν έναν αιώνα· και όμως, μεγάλες μάζες ανθρώπων δεν είχαν αντίρρηση να φύγουν για το μέτωπο παρά την τεράστια υλική πρόοδο που είχε σημειωθεί στο μεταξύ.
Πιθανώς, ο κόσμος να έχει φτάσει σε ένα παρόμοιο σημείο της ανθρώπινης ιστορίας: έζησε απαλλαγμένος από μεγάλης κλίμακας διακρατικούς πολέμους για τρία τέταρτα του αιώνα και, στο μεταξύ, έχει γνωρίσει μια τεράστια αύξηση της παγκόσμιας ευημερίας η οποία έχει δημιουργήσει μια εξίσου τεράστια κοινωνική αλλαγή. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δημιουργήθηκε ως αντίδοτο στον εθνικισμό που είχε οδηγήσει στους παγκόσμιους πολέμους και από αυτή την άποψη αποτέλεσε μια ανέλπιστη επιτυχία. Αλλά η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία προοιωνίζεται περισσότερη αταξία και βία στο μέλλον.
Σε αυτήν τη συγκυρία, μπροστά μας ανοίγονται δύο πολύ διαφορετικά μέλλοντα. Αν ο Πούτιν καταφέρει να υπονομεύσει την ουκρανική ανεξαρτησία και δημοκρατία, ο κόσμος θα επιστρέψει σε μια εποχή επιθετικού και μισαλλόδοξου εθνικισμού που θα θυμίζει τις αρχές του εικοστού αιώνα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα μείνουν απρόσβλητες από αυτή την τάση, καθώς λαϊκιστές όπως ο Τραμπ φιλοδοξούν να αντιγράψουν τις αυταρχικές μεθόδους του Πούτιν. Από την άλλη πλευρά, αν ο Πούτιν οδηγήσει τη Ρωσία σε μια στρατιωτική και οικονομική πανωλεθρία, δίνεται η ευκαιρία να ξαναμάθουμε το φιλελεύθερο μάθημα ότι η εξουσία χωρίς νομικούς περιορισμούς οδηγεί σε εθνική καταστροφή και να αναβιώσουμε τα ιδανικά ενός ελεύθερου και δημοκρατικού κόσμου.
[1] Ο όρος εθνικισμός στην αγγλοσαξωνική παράδοση, στην οποία αναφέρεται ο συγγραφέας, είναι αξιολογικά ουδέτερος και δεν ταυτίζεται με τον σωβινισμό, όπως εν πολλοίς συνέβη στην Ευρώπη, κάποτε υποβολιμαία, μετά την εμπειρία του εθνικοσοσιαλισμού. Γι’ αυτό και εδώ θα πρέπει να τον διαβάσουμε ως «εθνισμό» (Σ.τ.ε.)
*Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο Foreign Affairs, Μάιος-Ιούνιος 2022. Ο φιλελευθερισμός δεν θα πρέπει να εννοηθεί εδώ, όπως συχνά γίνεται στην Ελλάδα, ως οικονομικό δόγμα κυρίως αλλά με την έννοια ενός δόγματος και ενός καθεστώτος πολιτικών ελευθεριών κατ’ εξοχήν.
μετάφραση: Μαριάννα Δεσύπρη
Η αξιοβίωτη ζωή
Η συντηρητική κριτική στον φιλελευθερισμό ενέχει, στον πυρήνα της, έναν εύλογο σκεπτικισμό για τη φιλελεύθερη έμφαση στην ατομική αυτονομία. Οι φιλελεύθερες κοινωνίες προϋποθέτουν μια ισότητα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, μια αξιοπρέπεια που έχει τις ρίζες της στην ικανότητα του ατόμου να κάνει επιλογές. Για τον λόγο αυτό, είναι αφοσιωμένες στην προστασία αυτής της αυτονομίας ως ένα ζήτημα βασικών δικαιωμάτων. Ωστόσο, αν και η αυτονομία συνιστά θεμελιώδη φιλελεύθερη αξία, δεν είναι το μοναδικό ανθρώπινο αγαθό που υπερισχύει αυτόματα έναντι όλων των άλλων πεποιθήσεων για μια αξιοβίωτη ζωή.
Με την πάροδο του χρόνου, η σφαίρα αυτού που γίνεται αποδεκτό ως αυτονομία επεκτείνεται σταθερά, περνώντας από την επιλογή της υπακοής σε κανόνες εντός ενός υπάρχοντος ηθικού πλαισίου στη δημιουργία αυτών των κανόνων από το ίδιο το υποκείμενο. Αλλά ο σεβασμός στην αυτονομία στόχευε στη διαχείριση και τον μετριασμό του ανταγωνισμού μεταξύ βαθιά ριζωμένων πεποιθήσεων και όχι στον πλήρη εκτοπισμό αυτών των πεποιθήσεων. Δεν πιστεύουν όλοι ότι η μεγιστοποίηση της προσωπικής τους αυτονομίας είναι ο πιο σημαντικός στόχος στη ζωή ή ότι η αμφισβήτηση κάθε υπαρκτής μορφής εξουσίας είναι απαραιτήτως κάτι καλό. Πολλοί άνθρωποι ευχαρίστως περιορίζουν την ελευθερία επιλογής τους αποδεχόμενοι θρησκευτικά και ηθικά κανονιστικά πλαίσια που τους συνδέουν με άλλους ανθρώπους ή επιθυμώντας να ζήσουν μέσα σε κληρονομημένες πολιτισμικές παραδόσεις. Η Πρώτη Τροπολογία του Συντάγματος των ΗΠΑ είχε σκοπό να προστατεύσει την ελεύθερη άσκηση της θρησκείας, όχι να προστατεύσει τους πολίτες από τη θρησκεία.
Οι επιτυχημένες φιλελεύθερες κοινωνίες έχουν τη δική τους κουλτούρα και τη δική τους αντίληψη για μια αξιοβίωτη ζωή, έστω και αν αυτό το όραμα είναι πιο αδύναμο από εκείνο που προσφέρουν κοινωνίες που δεσμεύονται από ένα μοναδικό δόγμα. Δεν μπορούν να είναι ουδέτερες απέναντι στις αξίες που είναι απαραίτητες για να διατηρηθούν ως φιλελεύθερες κοινωνίες. Πρέπει να δίνουν προτεραιότητα στην πολιτειότητα, την ανεκτικότητα, την ευρύτητα πνεύματος και την ενεργό ενασχόληση με τα κοινά, αν θέλουν να διατηρούν κάποια συνοχή. Πρέπει να επιβραβεύουν την καινοτομία, την επιχειρηματικότητα και την ανάληψη κινδύνων, αν θέλουν να ευημερούν οικονομικά. Μια κοινωνία με εγωκεντρικά άτομα που ενδιαφέρονται μόνο για τη μεγιστοποίηση της προσωπικής τους κατανάλωσης δεν συνιστά καθόλου κοινωνία.
Τα κράτη είναι σημαντικά όχι μόνο επειδή αποτελούν τον τόπο της νομιμοποιημένης εξουσίας και των μέσων ελέγχου της βίας. Αποτελούν επίσης μια μοναδική πηγή κοινότητας. Η φιλελεύθερη οικουμενικότητα, σε ένα επίπεδο, πάει ενάντια στη φύση της ανθρώπινης κοινωνικότητας. Οι άνθρωποι νιώθουν τους ισχυρότερους δεσμούς στοργής για τους πιο κοντινούς τους, όπως φίλους και οικογένεια αλλά καθώς διευρύνεται ο κύκλος των επαφών, το αίσθημα της υποχρέωσης αναπόφευκτα μετριάζεται. Δοθέντος ότι με τους αιώνες, οι ανθρώπινες κοινωνίες γίνονταν μεγαλύτερες και πιο περίπλοκες, τα όρια της αλληλεγγύης επεκτείνονταν δραματικά, από τις οικογένειες, τα χωριά και τις φυλές σε ολόκληρες χώρες. Αλλά λίγοι άνθρωποι αγαπούν την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Για τους περισσότερους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, η χώρα παραμένει η μεγαλύτερη μονάδα αλληλεγγύης για την οποία νιώθουν μια ενστικτώδη αφοσίωση. Πράγματι, αυτή η αφοσίωση καθίσταται ένα κρίσιμο θεμέλιο για τη νομιμοποίηση του κράτους και, επομένως, για την ικανότητά του να κυβερνά. Σε ορισμένες κοινωνίες, μια αδύναμη εθνική ταυτότητα μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες, όπως αυτό γίνεται εμφανές σε κάποιες συγκρουόμενες στο εσωτερικό τους αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Μιανμάρ και η Νιγηρία, και σε ορισμένα αποτυχημένα κράτη, όπως το Αφγανιστάν, η Λιβύη και η Συρία.
Υπέρ ενός φιλελεύθερου εθνικισμού[1]
Αυτό το επιχείρημα μπορεί να προσομοιάζει με αυτά που διατύπωσε το 2018 ο Χαζόνυ, ο συντηρητικός ισραηλινός ακαδημαϊκός, στο βιβλίο του The Virtue of Nationalism (Οι αρετές του εθνικισμού), όπου υποστηρίζει μια παγκόσμια τάξη πραγμάτων βασισμένη στην εθνική κυριαρχία των εθνών-κρατών. Διατυπώνει κάτι ιδιαίτερα σημαντικό όταν προειδοποιεί ενάντια στην τάση φιλελεύθερων χωρών, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, να υπερβάλλουν στην προσπάθειά τους να ξαναφτιάξουν τον υπόλοιπο κόσμο κατ’ εικόνα τους. Αλλά κάνει λάθος όταν προϋποθέτει ότι οι υπάρχουσες χώρες είναι σαφώς οριοθετημένες πολιτισμικές οντότητες και ότι μια ειρηνική παγκόσμια τάξη πραγμάτων μπορεί να οικοδομηθεί αν γίνουν αποδεκτές ως έχουν. Οι σημερινές χώρες είναι κοινωνικές κατασκευές που αποτελούν υποπροϊόντα ιστορικών αγώνων που συχνά περιλάμβαναν κατάκτηση, βία, αναγκαστική αφομοίωση και σκόπιμη χειραγώγηση πολιτισμικών συμβόλων. Υπάρχουν καλύτερες και χειρότερες μορφές εθνικής ταυτότητας και οι κοινωνίες μπορούν, με ελεύθερη βούληση, να επιλέξουν μεταξύ αυτών.
Ειδικότερα, εάν η εθνική ταυτότητα βασίζεται σε σταθερά χαρακτηριστικά όπως η φυλή, η εθνικότητα ή η θρησκευτική κληρονομιά, τότε μεταβάλλεται δυνητικά σε μια κατηγορία αποκλεισμού, που παραβιάζει τη φιλελεύθερη αρχή της ισότητας στην αξιοπρέπεια. Μολονότι δεν υπάρχει απαραίτητα αντίφαση ανάμεσα στην ανάγκη για εθνική ταυτότητα και στον φιλελεύθερο οικουμενισμό, υφίσταται ωστόσο ένα ισχυρό δυνητικό σημείο έντασης μεταξύ αυτών των δυο αρχών. Όταν βασίζεται σε παγιωμένα χαρακτηριστικά, η εθνική ταυτότητα μπορεί να μετατραπεί σε επιθετικό και αποκλειστικό εθνικισμό, όπως συνέβη στην Ευρώπη κατά το πρώτο ήμισυ του εικοστού αιώνα.
Για τον λόγο αυτό, οι φιλελεύθερες κοινωνίες δεν πρέπει να αναγνωρίζουν επίσημα ομάδες που βασίζονται σε παγιωμένες ταυτότητες όπως η φυλή, η εθνότητα ή η θρησκευτική κληρονομιά. Υπάρχουν φορές, βέβαια, που αυτό γίνεται αναπόφευκτο και οι φιλελεύθερες αρχές δεν μπορούν να εφαρμοστούν. Σε πολλά μέρη του κόσμου, εθνοτικές ή θρησκευτικές ομάδες κατέχουν την ίδια περιοχή για πολλές γενιές και έχουν τις δικές τους ισχυρές πολιτισμικές και γλωσσικές παραδόσεις. Στα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή, τη Νότια Ασία και τη Νοτιοανατολική Ασία, η εθνοτική ή η θρησκευτική ταυτότητα αποτελεί de facto ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό για τους περισσότερους ανθρώπους και η αφομοίωσή τους σε μια ευρύτερη εθνική κουλτούρα είναι εξαιρετικά απίθανη. Είναι δυνατό να οργανωθεί μια μορφή φιλελεύθερης πολιτικής γύρω από αρκετές πολιτιστικές οντότητες. Η Ινδία, για παράδειγμα, αναγνωρίζει πολλές εθνικές γλώσσες και στο παρελθόν έχει επιτρέψει στα κράτη της να ορίζουν τις δικές τους πολιτικές όσον αφορά την εκπαίδευση και τα νομικά συστήματα.
Σε τέτοιες πολυσυλλεκτικές χώρες, ο φεντεραλισμός και η συνακόλουθη μεταβίβαση εξουσιών σε υποεθνικές μονάδες είναι συχνά απαραίτητες. Η εξουσία μπορεί επίσημα να κατανεμηθεί σε διαφορετικές ομάδες που ορίζονται από την πολιτιστική τους ταυτότητα, σε μια δομή που οι πολιτικοί επιστήμονες αποκαλούν «συν-κοινωνισμό». Αν και αυτό λειτούργησε αρκετά καλά στην Ολλανδία, η εφαρμογή της απεδείχθη καταστροφική σε μέρη όπως η Βοσνία, το Ιράκ και ο Λίβανος, όπου οι ταυτοτικές ομάδες θεωρούν τους εαυτούς τους εγκλωβισμένους σε έναν αγώνα μηδενικού αθροίσματος. Σε κοινωνίες στις οποίες οι πολιτιστικές ομάδες δεν έχουν ακόμη γίνει αυτόκεντρες είναι επομένως πολύ καλύτερο να αντιμετωπίζουμε τους πολίτες ως άτομα παρά ως μέλη ταυτοτικών ομάδων.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν άλλες πτυχές της εθνικής ταυτότητας που μπορούν να υιοθετηθούν οικειοθελώς και, ως εκ τούτου, να κοινοποιηθούν ευρύτερα, όπως οι λογοτεχνικές παραδόσεις, οι ιστορικές αφηγήσεις και η γλώσσα, το φαγητό και ο αθλητισμός. Η Καταλονία, το Κεμπέκ και η Σκωτία είναι όλες περιοχές με διακριτές ιστορικές και πολιτισμικές παραδόσεις, και όλες περιλαμβάνουν εθνικιστές που επιδιώκουν τον πλήρη διαχωρισμό από τη χώρα με την οποία συνδέονται. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτές οι περιοχές, ακόμα και αν αποσχίζονταν, θα συνέχιζαν να είναι φιλελεύθερες κοινωνίες που θα σέβονταν τα ατομικά δικαιώματα, όπως έκαναν η Τσεχική Δημοκρατία και η Σλοβακία όταν χωρίστηκαν το 1993.
https://ardin-rixi.gr/archives/266825
Η εθνική ταυτότητα αντιπροσωπεύει προφανείς κινδύνους αλλά και μια ευκαιρία. Πρόκειται για μία κοινωνική κατασκευή και μπορεί να διαμορφωθεί έτσι ώστε να υποστηρίζει, αντί να υπονομεύει, τις φιλελεύθερες αξίες. Πολλές χώρες έχουν ιστορικά διαμορφωθεί από διαφορετικούς πληθυσμούς που αισθάνονται μια ισχυρή αίσθηση κοινότητας βασισμένη σε πολιτικές αρχές ή ιδανικά και όχι σε προκαθορισμένες κατηγορίες ομάδων. Η Αυστραλία, ο Καναδάς, η Γαλλία, η Ινδία και οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι όλες χώρες που τις τελευταίες δεκαετίες προσπάθησαν να οικοδομήσουν εθνικές ταυτότητες με βάση τις πολιτικές αρχές και όχι τη φυλή, την εθνότητα ή τη θρησκεία.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν περάσει από μια μακρά και επίπονη διαδικασία επαναπροσδιορισμού της έννοιας Αμερικανός, καταργώντας σταδιακά τα εμπόδια στην υπηκοότητα με βάση την τάξη, τη φυλή και το φύλο – αν και αυτή η διαδικασία είναι ακόμη ημιτελής και έχει γνωρίσει πολλά πισωγυρίσματα. Στη Γαλλία, η οικοδόμηση μιας εθνικής ταυτότητας ξεκίνησε με τη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» της Γαλλικής Επανάστασης, η οποία καθιέρωσε ένα ιδανικό υπηκοότητας βασισμένο σε μια κοινή γλώσσα και κουλτούρα. Στα μέσα του εικοστού αιώνα, η Αυστραλία και ο Καναδάς ήταν χώρες με κυρίαρχους πλειοψηφικά λευκούς πληθυσμούς και περιοριστικούς νόμους σχετικά με τη μετανάστευση και την υπηκοότητα, όπως η περιβόητη πολιτική της «Λευκής Αυστραλίας», που απαγόρευε τους μετανάστες από την Ασία. Και οι δύο, ωστόσο, μετά τη δεκαετία του 1960, ανασυγκρότησαν τις εθνικές τους ταυτότητες πάνω σε μη φυλετικές βάσεις και ανοίχτηκαν στη μαζική μετανάστευση. Σήμερα, και οι δυο χώρες έχουν μεγαλύτερο πληθυσμό γεννημένων στο εξωτερικό ατόμων σε σύγκριση με τις ΗΠΑ, με λιγότερη πόλωση και αντιδράσεις των λευκών από ό,τι στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ωστόσο, δεν πρέπει να υποτιμάται η δυσκολία διαμόρφωσης μιας κοινής ταυτότητας σε έντονα διχασμένες δημοκρατίες. Οι περισσότερες σύγχρονες φιλελεύθερες κοινωνίες χτίστηκαν πάνω σε ιστορικά έθνη των οποίων οι αντιλήψεις για την εθνική ταυτότητα είχαν σφυρηλατηθεί μέσω μη φιλελεύθερων μεθόδων. Η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιαπωνία και η Νότια Κορέα ήταν όλες έθνη πριν γίνουν φιλελεύθερες δημοκρατίες· οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπως πολλοί έχουν επισημάνει, ήταν κράτος πριν γίνουν έθνος. Η διαδικασία προσδιορισμού του αμερικανικού έθνους με φιλελεύθερους πολιτικούς όρους υπήρξε μακρόχρονη, επίπονη και κατά καιρούς βίαιη, ενώ, ακόμη και σήμερα, αυτή η διαδικασία αμφισβητείται από άτομα τόσο της Αριστεράς όσο και της Δεξιάς, με έντονα ανταγωνιστικές αφηγήσεις σχετικά με τις απαρχές της χώρας.
Ο φιλελευθερισμός θα αντιμετώπιζε δυσκολίες αν οι άνθρωποι δεν έβλεπαν σε αυτόν τίποτα περισσότερο από έναν μηχανισμό ειρηνικής διαχείρισης της διαφορετικότητας, χωρίς μια ευρύτερη αίσθηση εθνικού σκοπού. Οι άνθρωποι που έχουν βιώσει βία, πόλεμο και δικτατορία γενικά λαχταρούν να ζήσουν σε μια φιλελεύθερη κοινωνία, όπως έκαναν οι Ευρωπαίοι την περίοδο μετά το 1945. Αλλά καθώς οι άνθρωποι συνηθίζουν σε μια ειρηνική ζωή υπό ένα φιλελεύθερο καθεστώς, τείνουν να παίρνουν αυτήν την ειρήνη και την τάξη σαν δεδομένες και αρχίζουν να λαχταρούν μια πολιτική που θα τους κατευθύνει σε υψηλότερους στόχους. Το 1914, η Ευρώπη είχε ζήσει σε μεγάλο βαθμό απαλλαγμένη από καταστροφικές συγκρούσεις για σχεδόν έναν αιώνα· και όμως, μεγάλες μάζες ανθρώπων δεν είχαν αντίρρηση να φύγουν για το μέτωπο παρά την τεράστια υλική πρόοδο που είχε σημειωθεί στο μεταξύ.
Πιθανώς, ο κόσμος να έχει φτάσει σε ένα παρόμοιο σημείο της ανθρώπινης ιστορίας: έζησε απαλλαγμένος από μεγάλης κλίμακας διακρατικούς πολέμους για τρία τέταρτα του αιώνα και, στο μεταξύ, έχει γνωρίσει μια τεράστια αύξηση της παγκόσμιας ευημερίας η οποία έχει δημιουργήσει μια εξίσου τεράστια κοινωνική αλλαγή. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δημιουργήθηκε ως αντίδοτο στον εθνικισμό που είχε οδηγήσει στους παγκόσμιους πολέμους και από αυτή την άποψη αποτέλεσε μια ανέλπιστη επιτυχία. Αλλά η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία προοιωνίζεται περισσότερη αταξία και βία στο μέλλον.
Σε αυτήν τη συγκυρία, μπροστά μας ανοίγονται δύο πολύ διαφορετικά μέλλοντα. Αν ο Πούτιν καταφέρει να υπονομεύσει την ουκρανική ανεξαρτησία και δημοκρατία, ο κόσμος θα επιστρέψει σε μια εποχή επιθετικού και μισαλλόδοξου εθνικισμού που θα θυμίζει τις αρχές του εικοστού αιώνα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα μείνουν απρόσβλητες από αυτή την τάση, καθώς λαϊκιστές όπως ο Τραμπ φιλοδοξούν να αντιγράψουν τις αυταρχικές μεθόδους του Πούτιν. Από την άλλη πλευρά, αν ο Πούτιν οδηγήσει τη Ρωσία σε μια στρατιωτική και οικονομική πανωλεθρία, δίνεται η ευκαιρία να ξαναμάθουμε το φιλελεύθερο μάθημα ότι η εξουσία χωρίς νομικούς περιορισμούς οδηγεί σε εθνική καταστροφή και να αναβιώσουμε τα ιδανικά ενός ελεύθερου και δημοκρατικού κόσμου.
[1] Ο όρος εθνικισμός στην αγγλοσαξωνική παράδοση, στην οποία αναφέρεται ο συγγραφέας, είναι αξιολογικά ουδέτερος και δεν ταυτίζεται με τον σωβινισμό, όπως εν πολλοίς συνέβη στην Ευρώπη, κάποτε υποβολιμαία, μετά την εμπειρία του εθνικοσοσιαλισμού. Γι’ αυτό και εδώ θα πρέπει να τον διαβάσουμε ως «εθνισμό» (Σ.τ.ε.)
*Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο Foreign Affairs, Μάιος-Ιούνιος 2022. Ο φιλελευθερισμός δεν θα πρέπει να εννοηθεί εδώ, όπως συχνά γίνεται στην Ελλάδα, ως οικονομικό δόγμα κυρίως αλλά με την έννοια ενός δόγματος και ενός καθεστώτος πολιτικών ελευθεριών κατ’ εξοχήν.
μετάφραση: Μαριάννα Δεσύπρη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου