Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η επικαιρότητα καταλαμβάνει ένα σημαντικό μέρος του ψυχισμού μας. Πρόσφατα ένας παγκόσμιος υγειονομικός εγκέλαδος έχει άμεσες επιπτώσεις στην καθημερινότητα και φυσικά στο ψυχικό μας γίγνεσθαι. Μια αόρατη απειλή πλανάται και παρακινεί τον άνθρωπο να απασχολείται όχι με το πώς αρχίζει αλλά με πιο τρόπο τελειώνει η ζωή, σαν να παρακολουθεί μια ταινία αγωνίας, τρόμου και βίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση μάλιστα ο τρόπος αντιμετώπισης αυτής της πανδημίας εν τω γεννάσθαι, περιπλέχθηκε με συναισθήματα αποστροφής κι ενός είδους συλλογικής απάρνησης της σοβαρότητας που δε θέλαμε να πιστέψουμε πως υπάρχει.
Η πραγματικότητα που διαμορφώνεται αναφορικά με την εξάπλωση μιας νέας ασθένειας μας φέρνει αντιμέτωπους με βαθιές ανάγκες φροντίδας αλλά και με μια σκοτεινή δύναμη απόλαυσης μέσα από την καταστροφή. Ο Σαίξπηρ ξεκινώντας ένα από τα σκοτεινότερα έργα του, το Μάκβεθ, ορίζει αυτή την κατάσταση μέσα από το λόγο των μαγισσών: “είναι ωραίο το φρικτό, και το φρικτό είναι ωραίο”. Ο Φρόυντ, πριν από περίπου 100 χρόνια στην ώριμη περίοδο του ψυχαναλυτικού του έργου, ανέλυσε πώς οι άνθρωποι κινούνται από δύο ασυνείδητες δυνάμεις: εκείνη που έχει στόχο την ευχαρίστηση και τη διατήρηση της ζωής αλλά και από μια άλλη δύναμη που ωθεί τον άνθρωπο στην καταστροφή.
Δε θα μπορούσε, λοιπόν, να μας ξαφνιάσει η ανάγκη των ανθρώπων, που περιγράφουν τα λόγια του Σαίξπηρ, να “απολαμβάνει” την καταστροφή και να παρασύρεται στη δίνη της τρομολαγνίας. Μέσα από αυτή τη διαδικασία διαμορφώνει μια νέα πραγματικότητα, προσδίδοντας της έναν ποσοτικό εκθέτη έντασης και συνεπώς βιώνει μια νέα αυξημένη εσωτερική ένταση. Αυτό το έντονο βίωμα, ίσως κάποιες φορές να είναι κι ένας ύστατος τρόπος να νιώσει κανείς κάτι, να μην βρίσκεται στο κενό, να αισθάνεται πιο ζωντανός. Κάπως έτσι η ιατρικοποίηση της καθημερινότητας μας, αποκτά πλέον κι ένα χαρακτήρα επέκεινα του πραγματικού. Υπάρχει μια αύξηση της έντασης των συναισθημάτων με ένα πλέον μαζικό τρόπο, όπου με τη σειρά του κάνει τους ανθρώπους να νιώθουν πιο ασφαλείς σωματικά και ψυχικά.
Πότε όμως αυτή η συν-διαμορφωμένη πραγματικότητα από φαντασιακά τρομακτική γίνεται και πραγματικά τρομακτική; Ο άνθρωπος της γενιάς που παραδόθηκε παθητικά στα χολιγουντιανά θρίλερ, και στον οποίο η εικόνα κατέλαβε τη θέση των εσωτερικών αναπαραστάσεων, ψάχνει ξανά και “σκηνοθετεί” τα γεγονότα της επικαιρότητας -έστω και πρόσκαιρα- σε μια νέα πραγματικότητα μέσα στην οποία ζει εκείνο που ήδη έχει δει να παίζεται.
Έτσι μάλιστα ικανοποιεί και μια ανάγκη επίδειξης, μιας και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γίνονται ο κατάλληλος χώρος αυτο-προβολής. Έτσι γίνεται πρωταγωνιστής αλλά ταυτόχρονα και θεατής ενός παγκοσμίου δράματος κυρίως όμως περιχαρακωμένος μέσα στην ατομικότητα της μοναχικής διαδικτυακής ταυτότητας. Μέσα σε όλη αυτή τη διαδικασία, σημαντικό ρόλο έχει ο έλεγχος που ασκεί ταυτόχρονα το άτομο στη νέα αυτή συνθήκη που διαμορφώνεται, σαν να ορίζει με λίγα λόγια το πλαίσιο στο οποίο ζει και αυτό συμβάλλει εν μέρει και στη διατήρηση της μιας ικανοποίησης ακόμα και στις δυνητικά τρομακτικές καταστάσεις. Αυτή η “σκηνοθετημένη”, όμως, πραγματικότητα αρχίζει να απειλείται σημαντικά, όταν τα γεγονότα και οι εξελίξεις παίρνουν μια ρεαλιστικά επικίνδυνη τροπή. Τότε που η πραγματικότητα είναι τόσο νέα, που “ξεπερνά τη φαντασία”, όπως πολύ απλοϊκά θα έλεγε κανείς και οι συνθήκες ζωής είναι εκτός ελέγχου. Τότε ο άνθρωπος βιώνοντας ένα αναπόφευκτο ναρκισσιστικό πλήγμα, νιώθει περισσότερο ανήμπορος με συνέπεια η απώλεια της παντοδυναμίας να τον φέρνει αντιμέτωπο με την μελαγχολία και το άγχος.
Αυτό το αίσθημα της αβοηθητότητας, και της ανημποριάς, είναι ένα δυσβάσταχτο συναίσθημα που μπορεί να δημιουργήσει την ανάγκη να ασκήσουμε οποιοδήποτε έλεγχο μπορούμε, ώστε να αποφύγουμε δυσάρεστες συνέπειες. Είτε σε πνευματικό είτε σε σωματικό επίπεδο, το να καταφεύγει κανείς σε ανώτερες δυνάμεις ή και επιστημοφιλικές γνώσεις είναι ένας τρόπος με τον οποίο ο ίδιος προσδίδει στον εαυτό του μια ανώτερη διάσταση, αποκόβωντας συχνά το συναίσθημα από τη λογική. Καθώς η γνώση του για ένα νέο και δυνητικά επικίνδυνο επιστημονικό- ιατρικό φαινόμενο είναι διαθέσιμη να ικανοποιήσει οποιοδήποτε ερώτημα, καλύπτεται μια επιθυμία για απαντήσεις και παντοδύναμου ελέγχου της επώδυνης συγκυρίας. Όσα περισσότερα γνωρίζει, τόσο πιο ασφαλής νιώθει.
Το να ανέχεται κανείς να είναι αβέβαιος είναι κάτι αναπάντεχο σήμερα, και το να μπορεί να ασκεί έλεγχο σε ό,τι του συμβαίνει, συνοδεύεται από μια παντοδύναμη και ναρκισσιστική αυτοαντίληψη. Έτσι, στη σημερινή εποχή που η πληροφορία -όσο αμφίβλολης ποιότητας κι αν είναι- είναι παντού διαθέσιμη, παρατηρείται μια αποθησαύριση γνώσης που θεοποιεί τον άνθρωπο. Του προσφέρει γνώση επί παντός επιστητού, τον κάνει άτρωτο, οδηγώντας τον να έχει κριτική στάση απέναντι σε ιδιότητες που μέχρι πριν λίγα χρόνια ήταν εξιδανικευμένες (γιατρούς, πολιτικούς κλπ). Πρόσφατα οι ανθρωπολόγοι ταξινομώντας την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους του απέδωσαν ένα νέο όνομα κάνοντας μια προσθήκη στο ήδη υπάρχον: Ο Ηomo Sapiens έγινε Homo Sapiens Sapiens κάτι που ίσως θα μπορούσε να προβλέψει την εξέλιξη σε Deus Sapiens...
Η εποχή μας: μια αντιφατική εποχή συγχώνευσης και ατομικότητας, η εποχή, όπου η μονάδα-το άτομο, δυσκολεύεται να δημιουργήσει εύκολα σχέσεις, να αφεθεί και να είναι ευάλωτο, βρίσκει τελικά την ασφάλεια στο σύνολο. Υποτάσσεται και υποτάσσει, χωρίς όμως να αφήνει περιθώριο για γνήσιες συναισθηματικές επαφές. Ο τρόμος και η ανάγκη πολλές φορές συσπειρώνει την ομάδα. Τα “αδέρφια” πολλές φορές ενώνονται υπό τη σκέπη ενός παντοδύναμου πατέρα, που εγγυάται φροντίδα και ασφάλεια. Σε μια εποχή που η ανθρώπινη εγγύτητα σκοτεινιάζει, που η ανθρώπινη επαφή αποκτά διαστάσεις μιας ηλεκτρονικής αναπαράστασης (avatar) παρά μιας ψυχικής αναπαράστασης, είναι ενδιαφέρον να δει κανείς με ποιο τρόπο θα υπάρξει η αυταπάτη αυτής της συλλογικότητας.
Το μοίρασμα-η μετάδοση του ιού, κάτι που το σώμα του ενός-μπαίνει στο σώμα του άλλου, γίνεται ένα πεδίο ενός επικίνδυνου ψυχικού διαμοιράσματος, το οποίο με τη σειρά του αναζωπυρώνει άγχη αναφορικά με τη στενή επαφή που ούτως ή άλλως οι άνθρωποι ολοένα και δυσκολεύονται να έχουν μεταξύ τους, ενώ παράλληλα κουβαλά και την ενοχή. Δεν είναι μάλλον τυχαίο που οι άνθρωποι σήμερα πια είναι “περισσότερο έτοιμοι” να διαφυλλάξουν ό,τι πολυτιμέρο έχουν: τον ατομικό και ξεχωριστό τους χώρο. Πώς να μην ξυπνά τέτοιους φόβους μια κατάσταση σαν κι αυτή, όταν η παραμικρή υπόνοια να έρθεις κοντά με τον άλλο δε σου φαίνεται τρομακτική;
Στη μετα-νεωτερική εποχή που ζούμε, όπου όλα είναι διάχυτα, ο άνθρωπος είναι όλο και δυσκολότερο να βρει ένα γόνιμο έδαφος, ώστε να μπορέσει να αποκωδικοποιήσει τις εμπειρίες και τα συναισθήματα του, ακόμα κι όταν βιώνει κάτι τόσο βίαιο, όσο η πανδημία του κορωνοϊού. Το χαοτικό και διάχυτο πλαίσιο που διαμορφώνεται, η παραπληροφόρηση, η προπαγάνδα, ο ρόλος τον ΜΜΕ σαν να αποκτούν μια μητρική θέση, που δεν είναι διαθέσιμη να καταλάβει τι συμβαίνει στο παιδί. Μια θέση, που τρομάζει και δεν επιτρέπει να διαμορφώνει κανείς άποψη, δεν επιτρέπει στο παιδί να πέσει και να σηκωθεί, να αρρωστήσει και να γίνει καλά. Μια κατάσταση που δυσκολεύει την υποκειμενικοποίηση και δε δίνει νόημα σε κανένα βίωμα κάνοντας κάποιον να νιώθει πάντα εξαρτημένος.
* Γιώργος Βάσσος Κλινικός Ψυχολόγος (υπ. Ψυχαναλυτής)
Παραπομπές
S. Freud, 1909. Notes upon a case of obsessional neurosis. S. Freud, 1913. Totem and taboo. S. Freud, 1917. Mourning and Melancholia. S. Freud, 1920. Beyond the pleasure principal. S. Freud, 1925. Negation. A. Green, 1986. Le travail du négatif. C. Bollas, 1996. Borderline desire. M. Target & P. Fonagy, 1996. Playing with reality II: The development of psychic reality from a theoretical perspective. O. Kernberg, 1985. Borderline conditions and pathological narcissism Y. N. Harari, 2014. Sapiens
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου