«Αν κάποιος θέλει να προβλέψει το μέλλον, πρέπει να συμβουλευτεί το παρελθόν, καθώς τα γεγονότα του σήμερα μοιάζουν με του παρελθόντος. Αυτό συμβαίνει, επειδή δημιουργούνται από ανθρώπους που πάντοτε ωθούνταν και θα ωθούνται από τα ίδια πάθη και έτσι αναγκαστικά επιφέρουν τα ίδια αποτελέσματα.»
Μακιαβέλι
Γράφει η Γιώτα Χουλιάρα
Το πρωί της 29ης Μαΐου 1453, ημέρα Τρίτη, κατά χιλιάδες οι στρατιώτες του Μωάμεθ εφόρμησαν στη σχεδόν ανυπεράσπιστη Κωνσταντινούπολη και την κατέλαβαν μέσα σε λίγες ώρες. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, που νωρίτερα απέκρουσε με υπερηφάνεια τις προτάσεις συνθηκολόγησης του Μωάμεθ, έπεσε ηρωικά μαχόμενος. Αφού έσφαξαν τους υπερασπιστές της Πόλης, οι Οθωμανοί Τούρκοι προέβησαν σε εκτεταμένες λεηλασίες και εξανδραποδισμούς. Το βράδυ, ο Μωάμεθ ο Πορθητής εισήλθε πανηγυρικά στην Αγία Σοφία και προσευχήθηκε στον Αλλάχ «αναβάς επί της Αγίας Τραπέζης», όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά οι χρονικογράφοι της εποχής.
Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και ο Βυζαντινός Ελληνισμός, που για χίλια έτη δεχόταν ασφυκτικές πιέσεις, κατέρρευσε. Η πτώση, όμως δεν προκλήθηκε από τις επιδρομές που έπρεπε να αντιμετωπίσει εξ Ανατολής. Η πτώση ήρθε ως αποτέλεσμα της πολιτικής εχθρότητας της Δύσης. Ας μην λησμονούμε πως από την πτώση της Ρώμης το 476, η Δύση και η Ανατολή είχαν αρχίσει αργά αλλά σταθερά να δημιουργούν δυο νέους κόσμους. Στη Δύση η λατινική παιδεία και οι γερμανικές επιδράσεις και στην Ανατολή τα κατάλοιπα του Ελληνισμού και οι ανατολικές επιρροές. Λατίνοι και Γραικοί, Φράγκοι και Έλληνες, Παπικοί και Ορθόδοξοι βρέθηκαν αντιμέτωποι σ΄έναν ανταγωνισμό επικράτησης και εξουσίας που εκδηλώθηκε πολύ πριν το σχίσμα των δυο εκκλησιών το 1054.
Ένα σχίσμα καθαρά πολιτικό και όχι θρησκευτικό. Οι θεολογικές έριδες ήταν προσχήματα με σκοπό να χειραγωγήσουν τις απαίδευτες λαϊκές μάζες. Οι δογματικές, θεολογικές, γλωσσικές και γεωγραφικές διαφορές των δυο κόσμων είχαν τη βάση τους στις βαθιές πολιτικές επιθυμίες που παρουσιάστηκαν στις αρχές του Θ’ αιώνα όταν ο Καρλομάγνος, μετά τον ανεξήγητο θάνατο του αδερφού του Καρλομάν Α΄, εμφανίσθηκε ως κληρονόμος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Ο Καρλομάγνος συνεχίζοντας την πολιτική του πατέρα του προς τον παπισμό, έγινε προστάτης του και ένωσε το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Ευρώπης, για πρώτη φορά μετά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (γι΄αυτό και από τους σύγχρονους αποκαλείται «Πατέρας της Ευρώπης» pater Europae). Η Δύση πλέον ενωμένη και αρκετά ισχυρή στρέφει το βλέμμα της με βουλιμία προς την Ανατολή με εμφανείς τις τάσεις ιμπεριαλισμού. Η ρωγμή ανάμεσα στους δυο κόσμους είχε ήδη εμφανιστεί πολύ πριν τις φιλοδοξίες του Καλρομάγνου. Πιο συγκεκριμένα, στα μέσα του Η’ αιώνα, σε μια εποχή που η Ρώμη αντιμετώπιζε εισβολή από τους Λομβαρδούς, οι πάπες ζήτησαν στρατιωτική βοήθεια από τους εικονομάχους αυτοκράτορες του Βυζαντίου αλλά χωρίς ανταπόκριση. Η Ρώμη στην προσπάθεια της να ανταποκριθεί συμμάχησε με τους Φράγκους και τους Γερμανούς. Όταν, όμως το 772, ο Πάπας Αδριανός Α΄ απειλήθηκε από εισβολείς, ο Καρλομάγνος έσπευσε στη Ρώμη για να του παράσχει βοήθεια, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα το 800 να στεφθεί Αυτοκράτορας την Ημέρα των Χριστουγέννων και να καθαγιαστεί από τον Πάπα Λέοντα Γ΄ στην Παλιά Βασιλική του Αγίου Πέτρου.
Ο ανταγωνισμός των δυο κόσμων συνεχίζεται αμείωτος. Το Μεγάλο Σχίσμα του 1054 απλά τον επιβεβαιώνει. Αν και θεωρείται ότι οι δύο εκκλησίες επανασυνδέθηκαν το 1274 (με τη Β΄ Σύνοδο της Λυών) και το 1439 (με τη Σύνοδο της Φερράρας – Φλωρεντίας), σύνοδοι που αποκηρύχθηκαν από τον ορθόδοξο κόσμο συνολικά, δεδομένου ότι οι ιεράρχες είχαν υπερβεί την αρμοδιότητά τους με τη συγκατάθεση σε αυτές τις αποκαλούμενες «ενώσεις», η ρωγμή παραμένει. Μια ρωγμή που εκφράζεται και μέσα από τις σταυροφορίες.
«Deus le volt», δηλαδή ο Θεός το θέλει ήταν το σύνθημα της πρώτης σταυροφορίας. Με πρόσχημα την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων από τους απίστους, οι σταυροφορίες ήταν ιμπεριαλιστικές κινήσεις ενδεδυμένες το κατάλληλο θρησκευτικό προσωπείο. Ένα προσωπείο που λειτούργησε ως άλλοθι. Πίσω από τον Πάπα κρύβονταν οι πολιτικοστρατιωτικές εξουσίες που ορέγονταν τους θησαυρούς της Ανατολής. Απελευθέρωση της Παλαιστίνης από τους απίστους σήμαινε αυτόματα αποκατάσταση των εμπορικών δρόμων, τους οποίους είχαν διακόψει οι ισλαμικές κατακτήσεις, ανάκτηση των αγορών και οικονομικές διεισδύσεις. Ο Ιερός Πόλεμος που κήρυξε η Δύση στο όνομα της σωτηρίας, στην πραγματικότητα δεν ήταν τίποτε άλλο από ληστρικές επιδρομές προς το Βυζάντιο. Το πολεμικό εγερτήριο που εξαπολύει η καθολική εκκλησία ξεσηκώνει την Ευρώπη που αναζητά νέες διαδρομές. Ο Πάπας ευλογεί τους σταυροφόρους προσφέροντας άφεση αμαρτιών στους αποκαλούμενους στρατιώτες του Χριστού. Οι ηγέτες μπροστά στη νέα προοπτική χαρίζουν τα χρέη. Όλη η Δύση προσδοκά κάτι απ’ αυτούς τους Ιερούς πολέμους από τους πιο ρομαντικούς μέχρι και τους πιο ρεαλιστές. Οι ευγενείς και οι ιππότες προσδοκούν γρήγορο και εύκολο πλουτισμό , οι εξαθλιωμένοι λαοί ευελπιστούν σε λάφυρα, οι φεουδάρχες ελπίζουν στην απαλλαγή από τους εγχώριους ταραχοποιούς που μετατρέπονται σε στρατιώτες έτοιμοι να ταξιδέψουν στους Άγιους Τόπους, οι αγρότες περιμένουν μια νέα μέρα καθώς προσβλέπουν στη λύτρωση τους από τα δεσμά των μεγαλοκτηματιών και οι έμποροι ονειρεύονται νέα οικονομικά ανοίγματα στις πόλεις της Ανατολής. Όλα αυτά φυσικά συντηρούνται από τις διηγήσεις και τις περιγραφές των ταξιδευτών για το πλούτο της Ανατολής, την ομορφιά του τοπίου της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και το κάλος της Κωνσταντινούπολης που φαντάζει στα μάτια των ταλαιπωρημένων και εξαθλιωμένων ευρωπαϊκών πληθυσμών και στα μάτια των καιροσκόπων και τυχοδιωκτών ως η γη της επαγγελίας.
Τα συγκεκριμένο γαϊτανάκι προσδοκιών και οι συνεχόμενες σταυροφορίες της Δύσης προς την Ανατολή είχαν ως αποτέλεσμα να οδηγηθούμε στην Άλωση της Πόλης το 1204, κατά τη Δ’ Σταυροφορία. Μια άλωση που έβαλε την ταφόπλακα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία η οποία έκτοτε απλά βρισκόταν σε κώμα για να καταρρεύσει τελικώς διαλυμένη και εγκαταλειμμένη το 1453. Στο διάστημα των δυόμισι αιώνων που μεσολάβησαν μεταξύ των δυο αλώσεων, το Βυζάντιο αποτέλεσε τον κατάλληλο κυμματοθραύστη των ισλαμικών ορδών προκειμένου η Δύση να οδηγηθεί ανενόχλητη στην Αναγέννηση και το Διαφωτισμό.
Τα προαναφερθέντα ιστορικά στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν ως εισαγωγή καθώς η Ιστορία κάνει κύκλους και σε πολλές περιπτώσεις τείνει να επαναληφθεί ως φάρσα και μάλιστα κακόγουστη και άκρως επικίνδυνη. Όταν στις 13 Μαρτίου 2013 το κονκλάβιο, δηλαδή η σύνοδος των Καρδιναλίων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας που συνέρχεται για να εκλέξει τον Ποντίφικα επέλεξε τον Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο, άπαντες αναφώνησαν Habemus Papam βλέποντας το λευκό καπνό από το παρεκκλήσι της Καπέλα Σιξτίνα. Συντηρητικός, Ιησουίτης, λόγιος, με στιβαρό κοινωνικό έργο ο αρχιεπίσκοπος του Μπουένος Άϊρες αποτελούσε το κατάλληλο πρόσωπο για να ξεπλύνει τα προηγούμενα σκάνδαλα που είχαν συγκλονίσει το Βατικανό. Το διαβατήριο για να κατακτήσεις τις ψυχές των εκατομμυρίων καθολικών ανά τον πλανήτη θα ήταν η κοινωνική προσφορά του προς τους φτωχούς. Ο Μπεργκόλιο, που ονομάστηκε Φραγκίσκος προς τιμή του καθολικού Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης γεννήθηκε το 1936 από γονείς Ιταλούς μετανάστες στην Αργεντινή και σπούδασε στην Γερμανία. Αν και στα χρόνια της στρατιωτικής δικτατορίας στην Αργεντινή (1976-1983), σύμφωνα με καταγγελίες οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων έκανε τα στραβά μάτια σε αυθαιρεσίες και εγκλήματα (κάτι για το οποίο η Καθολική Εκκλησία της Αργεντινής ζήτησε δημοσίως συγγνώμη, το 2012) στη συνέχεια παρουσιάζεται ως πρότυπο. Η λιτή ζωή του και η ταπεινοφροσύνη του, συνδέεται, κατά πολλούς, με την συμπόνοια προς τον λαό της Αργεντινής ο οποίος υπέφερε πολλά δεινά μετά από την χρεοκοπία του 2001. Ο ίδιος δεν παρέλειψε,μάλιστα, να ασκήσει κριτική τόσο για την λιτότητα, η οποία συνόδευσε την έλευση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, όσο και για τα ανεπαρκή οικονομικά μέτρα που έλαβαν οι κυβερνήσεις από την χρεοκοπία της χώρας μέχρι σήμερα. Επομένως είχαμε να κάνουμε με μια ιδιαίτερα ελκυστική υποψηφιότητα καθώς θα ήταν ο πρώτος Πάπας από τη Λατινική Αμερική αλλά και από την Αμερική, γενικότερα.
Στο διάστημα των δυο ετών από την εκλογή, ο Πάπας Φραγκίσκος δεν απογοήτευσε τους εκλέκτορες του βλέποντας την επιρροή του να εξαπλώνεται και το Βατικανό να ανακτά τη χαμένη του αίγλη.
Μια πρόσφατη αμερικάνικη μελέτη έδειξε ότι ο Αμερικανός πρόεδρος Μπάρακ Ομπάμα είναι ο ηγέτης με τους περισσότερους ακολούθους στο twitter, αλλά ο Πάπας Φραγκίσκος είναι αυτός που θεωρείται ότι έχει τη μεγαλύτερη επιρροή παγκοσμίως, λόγω του μεγάλου αριθμού των μηνυμάτων του που αναδημοσιεύονται από τους χρήστες του twitter. Η ετήσια ανάλυση των λογαριασμών στο ιδιαίτερα δημοφιλές μέσο κοινωνικής δικτύωσης δείχνει ότι σχεδόν 57 εκατομμύρια άνθρωποι ακολουθούν πλέον τον Ομπάμα, πολύ παραπάνω από τα 44 εκατομμύρια που τον ακολουθούσαν πέρυσι. Ο Πάπας Φραγκίσκος βρίσκεται στην επόμενη θέση με 19,5 εκατομμύρια οπαδούς, όπως δείχνουν οι λογαριασμοί που έχει σε εννέα γλώσσες, αριθμός μεγαλύτερος από τα 14 εκατομμύρια που τον ακολουθούσαν το 2014.
Ο Πάπας Φραγκίσκος εμφανίζεται ως ο προκαθήμενος που αγωνίζεται η Εκκλησία να βγει από τον εαυτό της και να βρεθεί κοντά στους ανθρώπους, να διαδώσει τη Χαρά του Ευαγγελίου αλλά και να σταθεί αλληλέγγυα και με συμπόνοια σε όσους το έχουν ανάγκη. Σύμφωνα με τον Πάμπλο Αργκερέιτ, καθηγητής στο Institute for Ecumenical Theology, Eastern Orthodoxy, and Patristics του Τμήματος Καθολικής Θεολογίας του Πανεπιστημίου του Γκρατς της Αυστρίας, η συμπόνοια είναι το χαρακτηριστικό του που αγγίζει τους πάντες και τον καθιστά ιδιαίτερα αγαπητό. Η Καθολική Εκκλησία πρέπει να βγει από τον εαυτό της και να πάει στην περιφέρεια, όχι μόνο γεωγραφικά, αλλά και στα υπαρξιακά ζητήματα, ήτοι στα μυστήρια της αμαρτίας, του πόνου, της αδικίας, της άγνοιας και της αδιαφορίας για τη θρησκεία, της δυστυχίας, αυτό είναι το κεντρικό μήνυμα που επιδιώκει να διαδώσει ο Ποντίφικας, όπως τόνισε ο Αργκερέιτ σε διεθνή επιστημονική ημερίδα, που πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο στη Θεσσαλονίκη υπό την αιγίδα της Κοσμητείας της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ.
Η θρησκεία αποτελεί μεγάλη δύναμη και όπως έχει αποδείξει η Ιστορία κανένας πολιτισμός και κανένα σύστημα αξιών δε δύναται να ευδοκιμήσει αν δεν στηριχτεί στη κουλτούρα που δημιουργεί στους λαούς. Το τελευταίο διάστημα η διπλωματία της θρησκείας, δεδομένων των γεωπολιτικών συνθηκών που επικρατούν στον πλανήτη, αποτελεί αντικείμενο μελέτης από ερευνητικά ιδρύματα κυρίως στις ΗΠΑ καθώς η θρησκευτική επιρροή/θρησκευτικές πεποιθήσεις έχουν τη δυνατότητα να διαδραματίσουν ιδιαίτερο γεωπολιτικό ρόλο. Ο Πάπας Φραγκίσκος φαίνεται πως είναι άριστος γνώστης αυτής της διπλωματίας την οποία φροντίζει να επιδεικνύει με τις μελετημένες κινήσεις και επαφές. Ο Καθολικός του Νότου δεν δίστασε να υποδεχτεί την Άνγκελα Μέρκελ που αποτελεί το παράδειγμα των αυστηρών Προτεσταντών του Βορρά και κάτοχο του βραβείου του Καρλομάγνου το 2008 για τη συνεισφορά της στην ιδέα της Ευρώπης. Ένα βραβείο εμπνευσμένο από τον pater Europae που τα τελευταία χρόνια όλως τυχαίως απονέμεται σε Γερμανούς. Η γεωθρησκεία της φτώχειας που θέλει τον αυστηρό ενάρετο Βορρά(προτεστάντες) να τιμωρεί τον άσωτο και με ροπή στη κραιπάλη Νότο (καθολικοί) με τον Πάπα Φραγκίσκο στο τιμόνι της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας τείνει να αλλάξει.
Ο Πάπας φρόντισε να παίξει το ρόλο του διαμεσολαβητή στην ιστορική προσέγγιση ΗΠΑ -Κούβας, μια προσέγγιση που ήρθε ακριβώς στην κατάλληλη στιγμή. Λίγους μήνες, δηλαδή, μετά το άνοιγμα του Ορθόδοξου Πούτιν προς τα κράτη της Λατινικής Αμερικής και την επίσκεψη στη Κούβα, όπου συναντήθηκε με τα αδέρφια Κάστρο. Άνοιγμα που μάλλον έμεινε μετέωρο καθώς η Κούβα είναι πλέον απασχολημένη με τις διπλωματικές σχέσεις που αναπτύσσει με τις ΗΠΑ, την ώρα που οι Αμερικάνοι απολαμβάνουν ελεύθερα κουβανέζικα πούρα. Θα ήταν τουλάχιστον άτοπο από την πλευρά, όμως, αν πιστεύαμε πως όλη η προσπάθεια έγινε με σκοπό να προμηθευτούν πούρα οι Αμερικάνοι και να ενισχυθεί το προφίλ του ποντίφικα. Ίσως η προσέγγιση να έχει άμεση σχέση και με την πρόθεση της Μόσχας να επαναλειτουργήσει στρατόπεδο από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου στη Κούβα. Μια πρόθεση που εμμέσως πλην σαφώς εξέφρασε και ο Ρώσος ΥΠΕΞ Λαβρόφ όταν στη διάρκεια συνέντευξης τον Απρίλιο δήλωσε πως η Ρωσία ενδιαφέρεται να έχει στρατιωτικές βάσεις για να εκτελέσει αποστολές σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου αλλά και να συνεργάζεται με άλλα έθνη για τον σκοπό αυτό. Όποιος κι αν ήταν ο λόγος όμως ήταν αρκετός για να λειτουργήσει συνδετικά και να οδηγήσει στη συνέχεια το Ραούλ Κάστρο να συναντηθεί με τον Πάπα να τον ευχαριστήσει από κοντά για το ρόλο που έπαιξε. Δε δίστασε, μάλιστα, να δηλώσεις πως «αν ο Πάπας συνεχίσει έτσι,εγώ ο ίδιος θα γυρίσω στην Εκκλησία»,μια δήλωση με ιδιαίτερη σημασία.
Οι δυο άνδρες θα έχουν τη δυνατότητα να ξανασυναντηθούν, καθώς στις 19 Σεπτεμβρίου ο Πάπας θα μεταβεί στην Αβάνα, ενώ λίγες μέρες αργότερα θα συναντηθεί με τον Μπάρακ Χουσεϊν Ομπάμα στο Λευκό Οίκο. Η αλήθεια είναι πως το πρόγραμμα των επισκέψεων του είναι ιδιαίτερα φορτωμένο. Τον Ιούνιο θα επισκεφτεί τη Βοσνία που αποτελεί πατρίδα τριών συστατικών εθνοτήτων Βοσνίων, Σέρβων και Κροατών και έχει έντονο το μουσουλμανικό στοιχείο. Μια επίσκεψη άκρως σημαντική καθώς τα Βαλκάνια βράζουν. Τον Ιούλιο θα κάνει περιοδεία στη Λατινική Αμερική όπου θα επισκεφθεί μια από τις πιο βίαιες και επικίνδυνες φυλακές, την διαβόητη φυλακή Παλμασόλα στη Σάντα Κρους της Βολιβίας. Σύμφωνα με το γραφείο Τύπου στο Βατικανό, η περιοδεία του στη Λατινική Αμερική, η δεύτερη αφότου αναδείχθηκε Πάπας, θα του δώσει την ευκαιρία να υπογραμμίσει το μήνυμά του υπέρ των φτωχότερων και τις εκκλήσεις του για κοινωνική δικαιοσύνη. Τέλος του χρόνου σκοπεύει να κάνει μια άλλη μεγάλη περιοδεία σε χώρες της Αφρικής, το νέο πεδίο αντιπαραθέσεων των Δυτικών.
Τα συχνά ταξίδια του, βέβαια, δεν τον εμποδίζουν να ασκεί πολιτική και από την έδρα του όπως έκανε στην περίπτωση της αναγνώρισης της Γενοκτονίας των Αρμενίων και υποδεχόμενος τον Παλαιστίνιο ηγέτη Μαχμούντ Αμπάς που αποκάλεσε άγγελο ειρήνης. Προχώρησε, δε, και σε αγιοποίηση δυο μοναχών από την Παλαιστίνη (οι μοναχές, Marie Alphonsine Ghattas από την Ιερουσαλήμ και Mariam Bawardy από τη Γαλιλαία) θυμίζοντας αγιοποιήσεις πρότερων εποχών.
Επίσης, ένας από τους μεγάλους στόχους του για το 2015 είναι η ενημέρωση του 1,2 δισεκατομμυρίου καθολικών του κόσμου για το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής. Ο Ποντίφικας αναμένεται να εκδώσει εγκύκλιο για τα περιβαλλοντικά θέματα, στη συνέχεια να μιλήσει απευθείας με τους ηγέτες των Ηνωμένων Εθνών, και τέλος να οργανώσει μία σύνοδο κορυφής όλων των θρησκειών του πλανήτη, συμπνέοντας πλήρως με τις υποδείξεις του αμερικανού πολυεκατομμυριούχου Bill Gates (που επιθυμεί παγκόσμια διακυβέρνηση με άλλοθι την κλιματική αλλαγή). Φαίνεται ότι η οικο-τρομοκρατία μαζί με τη σύμπνοια των θρησκευτικών ηγετών είναι δυο άκρως προβεβλημένα επιχειρήματα.
Στον αντίποδα όλων αυτών ήρθε η δήλωση του αρχιεπισκόπου Silvano Tomasi, υψηλόβαθμου διπλωμάτη του Βατικανού στον ΟΗΕ, ο οποίος τάχθηκε υπέρ της χρήσης βίας, προκειμένου να σταματήσουν οι επιθέσεις των τζιχαντιστών εναντίον Χριστιανών και άλλων μειονοτήτων στη Μέση Ανατολή, εφόσον δεν βρεθεί πολιτική λύση. «Αυτό που χρειάζεται είναι μια καλά σχεδιασμένη και συντονισμένη σύμπραξη που θα πράξει ότι είναι απαραίτητο, για να επιτευχθεί πολιτική λύση χωρίς βία. Αν κάτι τέτοιο όμως δεν είναι εφικτό, τότε η χρήση της βίας είναι απαραίτητη. Πρέπει να σταματήσουμε τη γενοκτονία, αλλιώς στο μέλλον θα μετανιώνουμε που δεν κάναμε τίποτα για να αποτρέψουμε την τραγωδία» δήλωσε χαρακτηριστικά την ώρα που η Ορθόδοξη Εκκλησία τηρεί μια περίεργη σιωπή θυμίζοντας αλλοτινές εποχές. Εποχές σταυροφοριών όπου το Βυζάντιο ζητούσε απελπισμένα τη βοήθεια της Δύσης και ο Ιωάννης Η ‘ο Παλαιολόγος ήταν πρόθυμος να εξαγοράσει τη αυτή τη βοήθεια με οποιοδήποτε αντάλλαγμα, ένωση Εκκλησιών, υποταγή στον Πάπα, η οικονομική εξάρτηση ήταν δεδομένη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου