Ένα λαμπερό πρωινό, στις αρχές Ιουνίου, ο Γιάνος Ράινερ πήγαινε τον παπαγάλο της κόρης του στον κτηνίατρο όταν έλαβε ένα τηλεφώνημα, που θα μπορούσε να αλλάξει, εάν όχι τη σύγχρονη ιστορία της Ουγγαρίας, τότε το πώς γράφεται και διδάσκεται. «Έμαθες τα νέα;», τον ρώτησε ο συνάδελφός του καθώς ο παπαγάλος ακουγόταν να τιτιβίζει με θόρυβο. «Τέλος το Ινστιτούτο».
Μέχρι εκείνη τη στιγμή, ο Γ. Ράινερ δεν γνώριζε τα σχέδια της κυβέρνησης να μετατρέψει το Ινστιτούτο 1956, το ιστορικό ερευνητικό κέντρο, του οποίου ήταν επικεφαλής και το οποίο είναι αφιερωμένο στην ουγγρική εξέγερση απέναντι στη Σοβιετική Ένωση, σε ένα όργανο κοντά στην κυβέρνηση του Βίκτορ Όρμπαν, του συντηρητικού πρωθυπουργού της Ουγγαρίας.
Χωρίς να συμβουλευτεί τον Γ. Ράινερ, ο πρωθυπουργός Όρμπαν υπέγραψε κυβερνητικό διάταγμα για την ενσωμάτωση του Ινστιτούτου 1956 στο Ιστορικό Ερευνητικό Ινστιτούτο και Αρχείο Veritas (Αλήθεια), που δημιουργήθηκε από την κυβέρνηση πέντε χρόνια νωρίτερα και το οποίο -σύμφωνα με τους επικριτές του- προωθεί μια εκδοχή της ιστορίας που ευνοεί την ατζέντα του Όρμπαν. Το Ινστιτούτο Veritas διοικείται από την κυβέρνηση, που παίζει σημαντικό ρόλο τόσο στον διορισμό της ηγεσίας του όσο και στον καθορισμό των προτεραιοτήτων που πρέπει να έχουν οι έρευνές του.
Η αλλαγή στον έλεγχο του Ινστιτούτου 1956 έρχεται μετά την απόφαση, την περυσινή χρονιά, να μεταφερθεί σε άλλη τοποθεσία ένα άγαλμα του Ίμρε Νάγκι, ο οποίος ήταν πρωθυπουργός στη διάρκεια της βραχύβιας επανάστασης του 1956. Ο Νάγκι, ο οποίος εκτελέστηκε και θάφτηκε σε μαζικό τάφο εξαιτίας της απόφασής του να αποσυρθεί από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, θεωρείται μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες στη σύγχρονη ιστορία της Ουγγαρίας. Ο επανενταφιασμός του το 1989 στη Βουδαπέστη θεωρήθηκε ορόσημο στην κατάρρευση του κομμουνισμού στην Ουγγαρία και το ανατολικό μπλοκ. Το Ινστιτούτο 1956 ιδρύθηκε την επόμενη μέρα.
Οι επικριτές λένε ότι οι αποφάσεις αποτελούν κομμάτι μιας ευρύτερης τάσης για τον έλεγχο των ερευνητών, την καταστολή της ακαδημαϊκής ελευθερίας και τον περιορισμό της δημόσιας διαφωνίας. Λένε ότι είναι επίσης κομμάτι της δημιουργίας ενός αφηγήματος που παρουσιάζει την Ουγγαρία ως θύμα τόσο των Ναζί όσο και των Σοβιετικών κατά τον 20ό αιώνα, που όμως τώρα στέκεται στα πόδια της υπό την ηγεσία ενός αυθεντικού πατριώτη.
Η μεταφορά του αγάλματος «συμβολίζει και δείχνει την πρόθεση (του Όρμπαν) να παράξει και να αναπαράξει, να οικοδομήσει και να ανοικοδομήσει τη δική του ιστορία», λέει ο Γ. Ράινερ.
Η κυβέρνηση της Ουγγαρίας αρνείται ότι προσπαθεί να διαμορφώσει το πώς γράφεται η ιστορία. Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος Ζόλταν Κόβακς χαρακτήρισε την απορρόφηση του Ινστιτούτου 1956 από το Veritas ως «μια ασήμαντη διοικητική αλλαγή με στόχο να κάνει την έρευνα πιο αποτελεσματική ενσωματώνοντας συγγενικά πεδία υπό την ίδια δομή».
Έχοντας μόλις 10 υπαλλήλους, το Ινστιτούτο ήταν τμήμα της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Όλοι οι ιστορικοί παραιτήθηκαν πριν την αλλαγή, εκτός από έναν, που είπε ότι θα «δοκίμαζε» τη νέα δομή. Μετά από τρεις εβδομάδες, παραιτήθηκε και αυτός.
Εκπρόσωπος του Veritas είπε ότι παρέχει στους ακαδημαϊκούς ερευνητές «πλήρη και αδιατάρακτη ανεξαρτησία» και απέρριψε τον ισχυρισμό ότι στόχος τους είναι να εμφανίσουν μια εκδοχή της ιστορίας προσαρμοσμένη στο κυβερνητικό αφήγημα. Ο εκπρόσωπος είπε ότι υπάρχει ανάγκη να σκύψουν οι ερευνητές εκ νέου στην εκδοχή της ιστορίας που λεγόταν στη διάρκεια του κομμουνιστικού καθεστώτος, προσθέτοντας ότι οι ιστορικοί του Veritas αγωνίζονται «να φωτίσουν τις λεπτές διαφορές στα δεδομένα και τις αντιλήψεις που επί δεκαετίες παρουσιάζονταν ψευδώς... Η ιστορία δεν είναι επ’ ουδενί μια απολιθωμένη, τελειωμένη διαδικασία».
Μια «νέα εποχή»
Η αντιπαράθεση σχετικά με το Ινστιτούτο 1956 έχει άμεση σχέση με το όραμα που παρουσίασε ο Όρμπαν πέρυσι το καλοκαίρι. Μιλώντας στην Τρανσυλβανία σε ένα θερινό φεστιβάλ, που είχε οργανωθεί από το κόμμα του, ο Όρμπαν είπε ότι η νίκη του στις εκλογές εκείνης της χρονιάς, που του εξασφάλισε μια τέταρτη θητεία στην πρωθυπουργία, είχε δώσει στην κυβέρνησή του «τίποτε λιγότερο από την εντολή να οικοδομήσει μια νέα εποχή».«Η εποχή είναι μια ειδική και χαρακτηριστική πολιτιστική πραγματικότητα... μια πνευματική τάξη, ένα είδος κυρίαρχης διάθεσης, ίσως ακόμη και γούστου - μια μορφή συμπεριφοράς... που καθορίζεται από πολιτιστικές τάσεις, συλλογικές πεποιθήσεις και κοινωνικά ήθη», είπε. «Αυτό είναι το καθήκον που έχουμε μπροστά μας: πρέπει να ενσωματώσουμε το πολιτικό σύστημα σε μια πολιτιστική εποχή».
Ο Β. Όρμπαν κράτησε τον λόγο του. Από εκείνη την ομιλία και μετά, η κυβέρνηση ανάγκασε ουσιαστικά το Κεντροευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο, το οποίο ίδρυσε ο Ουγγροαμερικανός φιλάνθρωπος Τζορτζ Σόρος το 1991, να μεταφέρει τον κύριο όγκο των δραστηριοτήτων του στη Βιέννη, την πρωτεύουσα της Αυστρίας. (Μπορεί ακόμη να εκδίδει ουγγρικά διπλώματα αλλά πολλοί από τους γηγενείς και διεθνείς φοιτητές του προσελκύονται από τα αμερικανικά διπλώματα.) Η κυβέρνηση σταμάτησε να εγκρίνει μαθήματα σπουδών φύλου, τα οποία. πέρα από το Κεντροευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο, διδάσκονται μόνο σε ένα ακόμη. Τον Νοέμβριο η ιδιοκτησία σχεδόν 500 μέσων μαζικής ενημέρωσης, επικεφαλής στα οποία ήταν κυρίως επιχειρηματίες φιλικά διακείμενοι στην κυβέρνηση, πέρασε σε ένα νέο, μη κερδοσκοπικό ίδρυμα επικοινωνίας, το οποίο «τρέχει» ένας εκδότης πιστός στον Όρμπαν.
Κατόπιν, τον Ιούλιο, η κυβέρνηση επέτεινε τον έλεγχό της στο κύριο ερευνητικό σώμα της χώρας, την Ουγγρική Ακαδημία Επιστημών - μια απόφαση που ελήφθη παρά την αντίθετη γνώμη της διοίκησης και των εργαζομένων, συμπεριλαμβανομένων των περίπου 3.000 ερευνητών της. Μια κοινή ομάδα κορυφαίων ακαδημαϊκών από την Πολωνία, την Αυστρία και τη Γερμανία καταδίκασε την αλλαγή, λέγοντας ότι «παραβιάζει τις διεθνώς ισχύουσες και παραδεκτές αρχές της ακαδημαϊκής ελευθερίας και την αυτοδιαχείριση των επιστημονικών ινστιτούτων».
Η κυβέρνηση επιμένει ότι η αλλαγή έχει στόχο να βελτιώσει την αποτελεσματικότητα της έρευνας. «Κάθε κυβέρνηση κινείται στην κατεύθυνση που λέει ‘σας πληρώνουμε πολλά χρήματα, τι παίρνουμε σε αντάλλαγμα για αυτό;’, λέει ο Γκιόργκι Σόπφλιν, βουλευτής που εγκατέλειψε το κόμμα Fidesz (Φιντέζ) του Όρμπαν. «Προσπαθούν να διατηρήσουν ή να επιφέρουν καλύτερο έλεγχο επί της έρευνας... κάποια κομμάτια της έρευνας μπορούν να χειραγωγηθούν με αυτόν τον τρόπο, κάποια δεν μπορούν», προσθέτει.
Επιφανή μέλη της Ακαδημίας έχουν αντιδράσει. «Έχει να κάνει με το ότι έχουν την εξουσία να μας ελέγχουν», λέει ανώτερο μέλος της διοίκησης της Ακαδημίας. «Είναι ακριβώς το ίδιο όταν σκέφτεσαι την πρόθεση της κυβέρνησης να έχει λόγο στις πολιτικά σημαντικές πράξεις στην ιστορία».
Ο ρόλος του Όρμπαν στα γεγονότα του 1989
Η κατάληψη του Ινστιτούτου 1956 έγινε την παραμονή της 30ής επετείου από τον επανενταφιασμό του Νάγκι, τον Ιούνιο του 1989. Εκείνη την ημέρα του 1989, ο Βίκτορ Όρμπαν (τότε φοιτητής που αργότερα κέρδισε μία υποτροφία από το Ίδρυμα Σόρος) έγινε διάσημος από τη μια στιγμή στην άλλη αφού έβγαλε ένα λόγο στην Πλατεία Ηρώων της Βουδαπέστης, καλώντας τους Σοβιετικούς να απομακρύνουν τα τανκς τους και απαιτώντας ελεύθερες εκλογές.
Ο Όρμπαν ήταν τότε 26 ετών και εκπρόσωπος Τύπου στο νεοϊδρυθέν κόμμα του. Είπε ότι ο Νάγκι, μολονότι ήταν κομμουνιστής, «ταυτιζόταν με τις επιθυμίες του ουγγρικού λαού να δοθεί ένα τέλος στα κομμουνιστικά ταμπού, την τυφλή υπακοή στη ρωσική αυτοκρατορία και τη δικτατορία του ενός κόμματος».
Ακόμη και οι πιο σφοδροί αντίπαλοί του θυμούνται τη σπουδαιότητα των ομιλιών που έγιναν εκείνη την ημέρα. «Έβλεπα μια δικτατορία να τινάζεται στον αέρα μπροστά στα μάτια μου», λέει ο Άνταμ Μίτσνικ, ένας Πολωνός πρώην αντιφρονών, ο οποίος είναι αρχισυντάκτης της ανεξάρτητης εφημερίδας “Gazeta Wyborcza” και ο οποίος ήταν τότε παρών.
Όμως η κυβέρνηση κατηγορείται ότι υπερβάλλει σε ό,τι αφορά τον ρόλο που έπαιξε ο Βίκτορ Όρμπαν στο να έρθει η αλλαγή καθεστώτος. Υπήρχαν και άλλοι που κάλεσαν την κυβέρνηση να στείλει τους Ρώσους από κει που ήρθαν και να κάνει ελεύθερες εκλογές, λένε και σημειώνουν ότι μήνες πριν από την ομιλία του Όρμπαν η Σοβιετική Ένωση είχε ήδη αρχίσει τη μερική απόσυρση των στρατευμάτων.
Φασισμός και κομμουνισμός
Η Μαρία Σμιτ, ιστορικός προσκείμενη στον Όρμπαν, οργάνωσε συναυλία τον Ιούνιο για να τιμήσει την ομιλία που εκφώνησε πριν από 30 χρόνια. Το μουσείο στο οποίο είναι επικεφαλής, ο Οίκος του Τρόμου, που επικεντρώνει στη φασιστική και κομμουνιστική ιστορία της Ουγγαρίας, επιβλέπει μια σειρά εκδηλώσεων κατά τη διάρκεια του έτους. Το μουσείο δαπάνησε περισσότερα από 600 χιλιάδες ευρώ σε ένα μουσικό φεστιβάλ όπου παρουσιάστηκαν αποσπάσματα της ομιλίας του Όρμπαν το 1989 ανάμεσα στα μουσικά του δρώμενα.
«Προσπαθούν να πουλήσουν την ιδέα ότι υπάρχει μόνον ένας ήρωας στην αλλαγή του καθεστώτος - ότι ο Όρμπαν μόνος του νίκησε τον κομμουνισμό και γκρέμισε το σιδηρούν παραπέτασμα», λέει ο Γκαμπόρ Έγκρι, διευθυντής του Ινστιτούτου Πολιτικής Ιστορίας με έδρα τη Βουδαπέστη. Προσθέτει ακόμη ότι η εκδοχή τους «είναι μια πολύ απλή ιστορία, ξεκομμένη από το διεθνές πλαίσιο».
Εκπρόσωπος του Ινστιτούτου του 21ου Αιώνα, πρόεδρος του οποίου είναι η Μ. Σμιτ, απορρίπτει την κριτική κάνοντας λόγο για «ανοησίες» και σημειώνοντας ότι το βίντεο αφιερώνει «λίγα δευτερόλεπτα στην κραυγή ‘Ρώσοι, πηγαίνετε σπίτια σας’. Ουδείς άλλος είχε το θάρρος να το πει και μάλιστα υπήρξαν και κάποιοι που είπαν ότι ‘ίσως ο Όρμπαν το παρατράβηξε’. Η ιστορία τον δικαίωσε και το να το αμφισβητεί κανείς αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από κακεντρεχής αναθεωρητισμός», λέει.
Η διαμάχη για την ιστορία αλλάζει και τη φυσική εμφάνιση της Βουδαπέστης. Από το 1996 το άγαλμα του Νάγκι βρισκόταν σε ένα πάρκο δίπλα στο νεογοτθικό κτήριο του Κοινοβουλίου της Ουγγαρίας. Μερικές ημέρες μετά τα Χριστούγεννα πέρυσι, απομακρύνθηκε και τοποθετήθηκε σε μια άλλη πλατεία, σε απόσταση μικρότερη του ενός χιλιομέτρου, στο πλαίσιο μιας αναδιαμόρφωσης της περιοχής. Στη θέση του πρόκειται να επανατοποθετηθεί ένα μνημείο για τα θύματα του βραχύβιου κομμουνιστικού καθεστώτος του 1919, που βρισκόταν και παλιότερα εκεί.
Μελετητές του Ολοκαυτώματος λένε ότι αυτό είναι ένδειξη μιας γενικότερης προσπάθειας να υποβαθμιστεί ο ρόλος της Ουγγαρίας στη δολοφονία και την εκτόπιση των Εβραίων σε ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου - 437.000 Εβραίοι εκτοπίστηκαν μετά τη γερμανική εισβολή το 1944.
Το 2014 η κυβέρνηση Όρμπαν έστησε ένα άγαλμα στο κέντρο της Βουδαπέστης «για τα θύματα της γερμανικής εισβολής το 1944». Μολονότι κάποιοι κυβερνητικοί αξιωματούχοι υπογράμμισαν την ουγγρική ενοχή για ό,τι συνέβη στον εβραϊκό πληθυσμό της χώρας, ο Όρμπαν είπε ότι ήταν ένα μνημείο για όλα τα θύματα των Ναζί, περιλαμβανομένων και των 100.000 Ούγγρων, που δεν ήταν Εβραίοι αλλά επίσης αφανίστηκαν.
Οι επικριτές όμως λένε ότι με το να εμφανίζει την Ουγγαρία ως αθώα, κουκουλώνει τον ρόλο της στην απέλαση των Εβραίων ή στα πογκρόμ, την καταναγκαστική εργασία και τις εκτοπίσεις που έζησαν οι Εβραίοι ακόμη και πριν τη γερμανική κατοχή.
Ανάλογες κατηγορίες ανέκυψαν πέρυσι με τα σχέδια για ένα δεύτερο μουσείο του Ολοκαυτώματος, τον Οίκο της Ειμαρμένης. Επρόκειτο να ανοίξει φέτος για να σηματοδοτήσει τη συμπλήρωση 75 χρόνων από την εκτόπιση των Ούγγρων Εβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου αλλά μια διαμάχη για τη σύνθεση του διοικητικού του συμβουλίου καθυστέρησε τα εγκαίνια.
Αρχικά ήταν η Μαρία Σμιτ που είχε αναλάβει να οριοθετήσει εννοιολογικά το μουσείο αλλά η ανάμειξή της προκάλεσε διεθνή κατακραυγή και απομακρύνθηκε από το συμβούλιο. Το κτήριο του μουσείου είναι έτοιμο αλλά «δεν έχει ανοίξει, γιατί δεν έχει περιεχόμενο», λέει ο Σλόμο Κόβες, επικεφαλής των Ενωμένων Ουγγροεβραϊκών Συναθροίσεων, που διόρισαν νέο διοικητικό συμβούλιο για το μουσείο τον Μάιο.
Αλυτρωτισμός και παγκοσμιοποίηση
Το 2020 θα συμπληρωθούν 100 χρόνια από τη Συνθήκη του Τριανόν, με την οποία η Ουγγαρία έχασε σχεδόν τα 2/3 του εδάφους της. Η κυβέρνηση ξοδεύει σχεδόν 15 εκατομμύρια ευρώ για ένα μνημείο στο Τριανόν που θα κοιτάζει προς το Κοινοβούλιο. Θα είναι μια ράμπα φτιαγμένη από γρανίτη, που θα παρουσιάζει τις 13 χιλιάδες κοινότητες που αποτελούσαν, ιστορικά, κομμάτια της Ουγγαρίας και θα συνοδεύεται από μια άσβεστη φλόγα. Εκτός από τις ουγγρικές πόλεις και κωμοπόλεις, στον κατάλογο περιλαμβάνονται επίσης περιοχές που σήμερα ανήκουν σε Σλοβακία, Ρουμανία, Ουκρανία, Σερβία, Κροατία, Αυστρία, Σλοβενία και Πολωνία.
Ο Μάρτον Μπέκες, ένας ιστορικός στον Οίκο του Τρόμου και εκδότης της δεξιάς ιστορικής επιθεώρησης “Commentary”, λέει πως «η ουγγρική κυβέρνηση και ιδιαίτερα ο κ. Όρμπαν έχουν σωστή άποψη για την ιστορία της Ουγγαρίας», με ένα αφήγημα που επικεντρώνει στην απώλεια εδαφών στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα με τη Συνθήκη του Τριανόν και στην κατοχή κατά το δεύτερο μισό από τους Γερμανούς και τους Σοβιετικούς. «Καθώς βλέπουμε τα πραγματικά γεγονότα στον κόσμο και την Ευρώπη, πιστεύουμε ότι η εθνική ανεξαρτησία και κυριαρχία είναι τα καλύτερα εργαλεία ενάντια στη σκοτεινή πλευρά της παγκοσμιοποίησης».
Επίπλαστο εθνικό αφήγημα
Οι επικριτές του Όρμπαν, ωστόσο, αντιδρούν. Η επίμονη προσπάθειά του να συστήσει ινστιτούτα που δημιουργούν ένα επίπλαστο νέο εθνικό μεγάλο αφήγημα σχετικά με το παρελθόν έχουν στόχο να ενισχύσουν μία αίσθηση συλλογικής θυματοποίησης, λέει ο Γκεργκέλι Ρόμσικς, ιστορικός και λέκτορας στο πανεπιστήμιο ELTE της Βουδαπέστης και ερευνητής στην Ουγγρική Ακαδημία Επιστημών.
«Αυτό θα νομιμοποιούσε, από τη μια, εριστική στάση απέναντι στα δυτικά ινστιτούτα και, από την άλλη, θα ενθάρρυνε μια εθνική κοινότητα στη βάση τού ότι όλες οι ομάδες έχουν υποφέρει σε κάποιο σημείο της ιστορίας», λέει αναφερόμενος υπαινικτικά στις συχνές συγκρούσεις του Όρμπαν με τις Βρυξέλλες τα τελευταία χρόνια.
Ο Γκ. Ρόμσικς λέει ότι μέχρι πέρυσι θεωρούσε πως οι προσπάθειες να δημιουργηθούν νέα ινστιτούτα ιστορίας γίνονταν για να δημιουργηθεί ένα «παράλληλο σύμπαν» από ερευνητικά σώματα, που θα επικεντρώνονται σε θέματα ενδιαφέροντος της κυβέρνησης, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι οι υπόλοιποι ερευνητές δεν θα μπορούσαν να συνεχίσουν τη δουλειά τους. Τώρα δεν είναι τόσο σίγουρος. «Οι νέοι οργανισμοί έρχονταν πιο συχνά στο φως της δημοσιότητας αλλά αυτό δεν επηρέαζε άμεσα το ακαδημαϊκό έργο», λέει. «Σήμερα, αυτό θα μπορούσε να αλλάξει».
Ο Γιάνος Ράινερ λέει πως στην περίπτωση του Ινστιτούτου 1956 η ριζική αναδιοργάνωση είχε να κάνει λιγότερο με τον Νάγκι και περισσότερο με τον Όρμπαν. «Ο Ίμρε Νάγκι αποτελεί το φυλαχτό του Όρμπαν, γιατί συμβολίζει το ξεκίνημα της δικής του πολιτικής καριέρας... τώρα όμως θέλει να αντικαταστήσει συμβολικά τον Νάγκι με τον εαυτό του», προσθέτει ο πρώην διευθυντής του Ινστιτούτου.
Πηγή: Financial Times
* Αναδημοσίευση από την Αυγή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου