Τα παραδοσιακά γερμανικά κόμματα, προσανατολισμένα σχεδόν αποκλειστικά στις θεσμικές όψεις της πολιτικής, εγκατέλειψαν στην τύχη του το πλέγμα συλλογικοτήτων και κοινωνικών κέντρων που πλαισίωνε την καθημερινότητα της νεολαίας στις μικρές πόλεις της ανατολικής Γερμανίας. Η ακροδεξιά είδε τη ρωγμή και διείσδυσε. Ενσταλάζει τον επιδεικτικά αρρενωπό ρατσισμό της στο εφηβικό κοινό σαν ένα φίλτρο υπερηφάνειας, ταυτόχρονα αντισυστημικό και μοδάτο.
Boris Grésillon
Για την Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD, Alternative für Deutschland), το 2024 καταγράφηκε ως εξαιρετική χρονιά. Στις ευρωεκλογές του Ιουνίου 2024, το ακροδεξιό κόμμα που ιδρύθηκε το 2013 έλαβε ποσοστό 15,9%, καταλαμβάνοντας τη δεύτερη θέση πίσω από τη Χριστιανοδημοκρατική Ένωση (CDU). Οι ακόμη πιο θεαματικές εκλογικές επιδόσεις του AfD στις περιφερειακές εκλογές του Σεπτεμβρίου, σε τρία ομόσπονδα κρατίδια της ανατολικής Γερμανίας, κλόνισαν τα κομματικά επιτελεία: 29,2% στο Βραδεμβούργο, όπου το AfD έχασε για λίγο την πρώτη θέση από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD, 30,9%), 30,6% στη Σαξονία, ακριβώς πίσω από το CDU (31,9%) και 32,8% και πρώτη θέση στη Θουριγγία. Για πρώτη φορά μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, ένα ακροδεξιό κόμμα βρίσκεται πρώτο σε κοινοβουλευτική δύναμη σε κάποιο περιφερειακό κοινοβούλιο της Γερμανίας. Ακόμη κι αν το δημοκρατικό μέτωπο –Brandmauer, κατά κυριολεξία «τείχος προστασίας»– το εμποδίσει να κυβερνήσει, το AfD θα διαθέτει μειοψηφία με δυνατότητα να εμποδίζει τη λήψη αποφάσεων, την οποία ο Μπιερν Χέκε, ηγέτης του κόμματος στη Θουριγγία, δεν θα παραλείψει να αξιοποιήσει.
Ένα στοιχείο καθιστά αυτά τα εκλογικά αποτελέσματα ιδιαίτερα εντυπωσιακά: ο βαθμός διείσδυσης του AfD στους νέους, τη στιγμή όπου το κόμμα ριζοσπαστικοποιείται, μέχρι του σημείου να συντάσσει σχέδιο για μεγάλης κλίμακας «μετεγκαταστάσεις μεταναστών». Έτσι, στις ευρωεκλογές του Ιουνίου 2024, το 16% των νεαρών Γερμανών 16-24 ετών ψήφισε AfD, έναντι του 17% για το CDU που βρέθηκε στην πρώτη θέση, την ώρα που οι Πράσινοι (Grünen) έχαναν τα δύο τρίτα των ψηφοφόρων τους στις αντίστοιχες ηλικίες (από 33% το 2019 σε 11% το 2024). Πέντε χρόνια νωρίτερα, οι Πράσινοι είχαν αξιοποιήσει την αύρα του κινήματος κατά της υπερθέρμανσης του πλανήτη Fridays for Future, που βρισκόταν τότε στο απόγειό του. Το 2024, πληρώνουν το τίμημα των αποτυχιών τους και της εγκατάλειψης των θέσεών τους λόγω της συμμετοχής τους στην κυβέρνηση συνασπισμού με επικεφαλής τον Όλαφ Σολτς. Στις περιφερειακές εκλογές του Σεπτεμβρίου, το AfD έλαβε στις ηλικίες 18-24 ακόμη μεγαλύτερα ποσοστά από ό,τι στις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες: 31% στη Σαξονία και στο Βραδεμβούργο, 38% στη Θουριγγία. Πώς να εξηγήσει κάποιος το γεγονός ότι η νεολαία των ανατολικών κρατιδίων της Γερμανίας δεν ψηφίζει πλέον ούτε κόκκινο ούτε πράσινο, αλλά μπλε, το χρώμα της ακροδεξιάς;
Πρώτα απ’ όλα, το AfD διαθέτει μια αποτελεσματική οργάνωση νέων, τη Junge Alternative (JA), η οποία απευθύνεται ειδικά στους νέους 14-35 χρόνων. Το γεγονός ότι η JA είναι νομικά ανεξάρτητη από το AfD τής δίνει τη δυνατότητα να υιοθετεί θέσεις και διατυπώσεις ακόμη πιο ακραίες, πρακτική που, από το 2023, της έχει κοστίσει τον χαρακτηρισμό «ακροδεξιά οντότητα απειλητική για τη δημοκρατία» από το Ομοσπονδιακό Γραφείο Προστασίας του Συντάγματος. Το AfD, φροντίζοντας να καθησυχάσει τα πνεύματα, ανακοίνωσε τη δημιουργία μιας καινούργιας οργάνωσης νεολαίας μερικές μόλις εβδομάδες πριν από τις επικείμενες πρόωρες εκλογές της 23ης Φεβρουαρίου.
Παρά τις καταγγελίες για παρότρυνση σε φυλετικό μίσος, για προσβολές και για βιαιοπραγίες σε βάρος μεταναστών (όπως στο Τσέμνιτς, τον Αύγουστο του 2018), το κίνημα γίνεται όλο και πιο δημοφιλές στους νέους, ακόμη και στους πολύ νέους. Η κεντρική ηλικιακή ομάδα-στόχος της JA έχει «γλιστρήσει» από τα 17-18 έτη προς τους εφήβους 14-15 ετών. Στις «προσομοιώσεις εκλογών» που διεξάγονται στα γυμνάσια και τα λύκεια μικρών πόλεων της ανατολικής Γερμανίας, όπως το Πλάουεν, το Ντέμπελν ή το Βούρτσεν, το AfD συγκεντρώνει ποσοστό άνω του 50% στους εφήβους (1).
Λατρεία του σώματος και της αρρενωπότητας
Στην ηλικία όπου διαμορφώνονται οι συνειδήσεις, συγκροτούνται οι πεποιθήσεις και οι νέοι εξεγείρονται απέναντι στην κατεστημένη ηθική, η JA γοητεύει. Με αποδέκτες τους εφήβους των μικρών και μεσαίων πόλεων, η JA προσφέρει δημόσιες συναντήσεις με τους ηγέτες του AfD, δωρεάν συναυλίες με τοπικά συγκροτήματα, θεματικές βραδιές και, για τους μεγαλύτερους, ακόμη και διαδρομές με μοτοσικλέτες, ιδιαίτερα προβεβλημένες από τα μέσα ενημέρωσης, με τη συμμετοχή του χαρισματικού Μπιερν Χέκε, ηγέτη του AfD στη Θουριγγία, ο οποίος αποτελεί αντικείμενο λατρείας για πολλούς νέους.
Σε αυτές τις γωνιές της ανατολικής Γερμανίας που αδειάζουν από τους κατοίκους τους εδώ και 30 χρόνια, η JA, το AfD και οι πολλές άλλες ακροδεξιές ή νεοναζιστικές ομάδες –Die Republikaner (REP), Pegida, Pro Chemnitz, Die Heimat, Der Dritte Weg, Die Rechte, Freie Kameradschaften, Freie Sachsen κ.α.– δεν αντιμετωπίζουν κανενός είδους ανταγωνισμό όταν προτείνουν διαφόρων ειδών δραστηριότητες και έτσι επηρεάζουν την πολιτική κοινωνικοποίηση των εφήβων. Η στρατολόγηση, βασισμένη στη συντροφικότητα, στη λατρεία του σώματος και της αρρενωπότητας (για παράδειγμα, μέσα από τη συλλογική εξάσκηση στις πολεμικές τέχνες) και στην αφοσίωση στον ηγέτη, αποδεικνύεται ιδιαίτερα αποτελεσματική, πολύ περισσότερο καθώς το AfD και η JA έχουν τοπική παρουσία στο σύνολο των κρατιδίων αυτών.
Σε αυτόν τον οργανωτικό ιστό προστίθεται και ο ψηφιακός. Πολύ νωρίς, η ακροδεξιά επένδυσε μαζικά στη στοχευμένη επικοινωνία μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που χρησιμοποιούν συχνότερα οι νέοι, ιδιαίτερα στο TikTok, αλλά και στα Instagram, Snapchat, WhatsApp και YouTube. Η JA «παίζει» επιδέξια με τον αλγόριθμο του TikTok προκειμένου τα μηνύματά της να έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή διάδοση, ανεξάρτητα από το πόσο αληθεύουν –είναι γνωστό ότι τα πιο διχαστικά μηνύματα συνήθως εξασφαλίζουν τα περισσότερα κλικ, ιδιαίτερα όσα συνδέονται με το μεταναστευτικό ζήτημα (2). Όπως ομολογούν ακόμη και υπεύθυνοι άλλων πολιτικών κομμάτων, όπως ο Αντρέας Στοχ, ηγέτης του SPD στη Βάδη-Βυρτεμβέργη, «το AfD επένδυσε πολύ νωρίς στη συγκεκριμένη πλατφόρμα. Τα άλλα πολιτικά κόμματα πρέπει τώρα να κερδίσουν τον χαμένο χρόνο».
Το αποτέλεσμα αποτυπώνεται τόσο στην ορατότητα όσο και στην κεντρική θέση του μηνύματος: το AfD, αν και απομονωμένο στο θεσμικό πολιτικό παιχνίδι, δεν αποτελεί στα μάτια των νεαρών υποστηρικτών του το ακραίο και περιθωριακό κόμμα απέναντι στο οποίο θα πρέπει να είναι καχύποπτοι. Έχοντας βρεθεί στο επίκεντρο του πολιτικού παιχνιδιού στα κρατίδια της ανατολικής Γερμανίας, ένα πολιτικό κόμμα που ιδρύθηκε από βαρετούς καθηγητές οικονομικών στη δυτική Γερμανία γίνεται της μόδας. Οι νέοι εφηβικής και μετεφηβικής ηλικίας δεν έχουν απαραίτητα πεισθεί από τις θέσεις του. Πολλοί επιθυμούν απλώς να «είναι μέσα», να ανήκουν σε μια ελκυστική ομάδα νέων, η οποία έχει τις συνήθειές της, τους ενδυματολογικούς κώδικές της, τη γλώσσα της, το χιούμορ της, τους χαρισματικούς ηγέτες της, τη φήμη της, τα ξανθά κορίτσια της με το σίγουρο γαλάζιο βλέμμα και τα αγόρια της με τα πολύ κοντά μαλλιά. «Σήμερα είναι πολύ κουλ, ή τελείως φυσιολογικό, να κολλάς συνθήματα της ακροδεξιάς στο γκαράζ ή στο δωμάτιό σου», διαβεβαιώνει ο Όσεαν Χάλε Μάισνερ, ένας νεαρός ακτιβιστής κατά του AfD στην κωμόπολη Ντέμπελν της Σαξονίας (3). Η ενίσχυση των ακροδεξιών ομάδων διευκολύνθηκε από το κλείσιμο πολιτιστικών κέντρων και χώρων κοινωνικής συναναστροφής, καθώς και από την εξαφάνιση αρκετών συλλόγων και κέντρων νεότητας, δηλαδή μικρών συλλογικοτήτων που θα μπορούσαν να αποτελέσουν εναλλακτική απέναντι στο AfD.
Αντίθετα, σε ορισμένες από αυτές τις πόλεις της ανατολικής Γερμανίας αρχίζει να γίνεται δύσκολο –ορισμένες φορές και επικίνδυνο– να εκφράζει κάποιος ανοιχτά την αντίθεσή του στο AfD, ειδικά αν δηλώνει αντιφασίστας, γκέι, λεσβία ή τρανς –ή αν κατάγεται από το εξωτερικό. Είναι πολλά τα επεισόδια εκφοβισμού και απειλών, λεκτικών, ενίοτε και σωματικών. Οι παρεκτροπές μπορούν γρήγορα να εξελιχθούν σε ξυλοδαρμούς. Τα στατιστικά στοιχεία της Ομοσπονδιακής Αστυνομίας Δίωξης Εγκλήματος (ΒΚΑ) για το 2023 δείχνουν μια αύξηση των πράξεων βίας κατά 15% σε βάρος αιτούντων άσυλο και κατά 50% σε βάρος των δομών φιλοξενίας τους (4).
Αλλά και η διφορούμενη στάση του AfD απέναντι στον αντισημιτισμό και, ευρύτερα, απέναντι στη σύγχρονη γερμανική ιστορία κεντρίζει την προσοχή ορισμένων εφήβων και νέων. Το ακροδεξιό κόμμα –όπως και η νεολαία του– αναμειγνύει την αμέριστη υποστήριξη στο Ισραήλ, τα αντισημιτικά μηνύματα που καταφέρονται κυρίως εναντίον των υποτιθέμενων συνωμοσιών του δισεκατομμυριούχου Τζορτζ Σόρος και τη ριζική αμφισβήτηση της δυτικογερμανικής πολιτικής σχετικά με τη συλλογική μνήμη που εφαρμόστηκε κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες (5). Στα ομόσπονδα κρατίδια της ανατολικής Γερμανίας, όπου το αίσθημα της συμμετοχής στην κοινότητα και στην Ιστορία εξαϋλώθηκε μαζί με τη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας (ΛΔΓ) το 1990, οι κάτοικοι δεν νιώθουν να συνδέονται με καμία μεγάλη αφήγηση. Ούτε με την αφήγηση για την «επεξεργασία της μνήμης», που έδωσε τη δυνατότητα στους Δυτικογερμανούς να συλλάβουν τη μοναδική εμβέλεια του ναζιστικού εγκλήματος, ούτε με την αφήγηση της ευρωπαϊκής οικοδόμησης, η οποία σε μεγάλο βαθμό τούς προσπέρασε. Η Ακροδεξιά προτείνει ένα συλλογικό φαντασιακό που βρίσκεται στον αντίποδα των παροτρύνσεων των πολιτικών και των μέσων ενημέρωσης για συμμόρφωση με το πρότυπο του καλού Γερμανού πολίτη –με εξαίρεση την υποστήριξη στο Ισραήλ, η οποία επιτρέπει τόσο την απόκρουση των κατηγοριών περί αντισημιτισμού όσο και τη νομιμοποίηση της αντι-ισλαμικής πολιτισμικής θεώρησης την οποία μοιράζονται Μπενιαμίν Νετανιάχου και AfD.
Οι νέοι που στρέφονται προς το AfD, τη JA ή άλλες ακροδεξιές ομάδες έχουν ακριβώς μια «απενοχοποιημένη» σχέση με την ιστορία της χώρας τους. Η γενοκτονία των Εβραίων από τους ναζί δεν λειτουργεί πλέον ως το απόλυτο ταμπού που συμπυκνωνόταν στο μεταπολεμικό σύνθημα «Ποτέ πια!». Αντίθετα, οι υποστηρικτές του AfD αρνούνται να αναλάβουν εκείνο που θεωρούν ενοχλητικό ηθικό φορτίο προορισμένο για τους ηττημένους της Ιστορίας. Προτιμούν, ακολουθώντας το πρότυπο του αναθεωρητή ηγέτη τους Μπιερν Χέκε, να θεωρούν το Μνημείο για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος στο Βερολίνο ως «μνημείο της ντροπής». Σε περιοχές όπου το παρελθόν είναι συνώνυμο της ντροπής, της ντροπής του ναζισμού, της ντροπής της δικτατορίας του μοναδικού κόμματος, της ντροπής της κρίσης της δεκαετίας του 1990, συνώνυμης με την κοινωνική καταβαράθρωση, η Ακροδεξιά κηρύσσει την υπερηφάνεια της συμμετοχής σε μια κοινότητα που ορίζεται από την αντίθεση προς τους μετανάστες και αποκτά την ειδική, τοπική μορφή της μέσα από το ομαδικό φρόνημα, τους εθνικιστικούς ύμνους και τα ρατσιστικά συνθήματα, τα οποία διαδίδονται εντατικά στο Διαδίκτυο. Χωρίς να ξεχνάμε και τα αξεσουάρ: το διαδικτυακό περιοδικό Patria προτείνει μπλουζάκια, αυτοκόλλητα με το σύνθημα «Επαναπροώθηση Μεταναστών», καπελάκια με τη στάμπα «Björn Höcke» (Μπιερν Χέκε), αποσμητικά «φρεσκάδα υπερηφάνειας», σημαίες και άλλα εθνικιστικά μικροαντικείμενα, καθώς και βιβλία για μικρούς αναγνώστες (Der Kleine Fisch Schwimmt Gegen den Strom, «Το μικρό ψάρι κολυμπάει κόντρα στο ρεύμα»), αλλά και έργα αναφοράς, όπως το ανοιχτά ρατσιστικό Το στρατόπεδο των αγίων (1973) του Ζαν Ρασπάιγ. Πιο ακραίοι, οι λογαριασμοί Wilhelm Kachel σε Instagram, X και TikTok διαδίδουν εικόνες, βίντεο, συνθήματα-σοκ που έχουν δημιουργηθεί με Τεχνητή Νοημοσύνη και απευθύνονται στους νέους, όπως το «Τέρμα τα γιάλα-γιάλα. Εδώ, η επίσημη γλώσσα είναι τα γερμανικά». Στο YouTube, στρατευμένα τραγούδια παράγονται από μια άλλη εφαρμογή Τεχνητής Νοημοσύνης με το όνομα «Sachsii», αναμφίβολα από τη σύντμηση των λέξεων «Sachsen» (Σαξονία) και «σέξι».
Απέναντι στον μύθο μιας Γερμανίας επανενωμένης και ήρεμης στο εσωτερικό της, οι υποστηρικτές του AfD διαδηλώνουν και μια ιδιαίτερη Ost-Identität («ανατολική ταυτότητα»), συντηρητική και εθνικιστική. Εδώ και τρεις δεκαετίες, οι γονείς τους βίωσαν την απογοήτευση διαδοχικά από τη Δεξιά (CDU), τους Σοσιαλδημοκράτες (SPD) και την Αριστερά (PDS και στη συνέχεια Die Linke). Μέσα σε μια ατμόσφαιρα δυσπιστίας απέναντι στην πολιτική, η ακροδεξιά επωφελείται από το προνόμιο το οποίο απολαμβάνουν τα κόμματα που δεν έχουν κυβερνήσει ποτέ.
Έτσι, οι ερμηνείες με βάση τη συγκυρία –ενίσχυση της ξενοφοβίας στο ανατολικό τμήμα της χώρας μετά την υποδοχή από τη Γερμανία ενός εκατομμυρίου Σύρων προσφύγων το 2015, δεύτερο μεταναστευτικό κύμα λόγω της μαζικής άφιξης Ουκρανών προσφύγων το 2022 με αποτέλεσμα τη διατάραξη των κοινωνικών δεσμών και, τέλος, ενίσχυση του αντισημιτισμού και της ισλαμοφοβίας το 2023-2024 με τον πόλεμο στη Μέση Ανατολή– συγκλίνουν με βαθύτερα αίτια ιστορικού, ψυχολογικού και κοινωνικού χαρακτήρα.
Οι νεαροί ανατολικογερμανοί που ψηφίζουν ή είναι φιλικά διακείμενοι απέναντι στο AfD είναι πολύ συχνά παιδιά ή εγγόνια των Ossis (των κατοίκων της πρώην ΛΔΓ) που απογοητεύτηκαν από την ιστορική καμπή του 1989-1990. Οι γονείς ή οι παππούδες τους δεν μετανάστευσαν μαζικά προς το δυτικό τμήμα της χώρας αμέσως μετά την πτώση του Τείχους. Αντίθετα, είδαν να φεύγουν εκατοντάδες χιλιάδες νέοι, ιδιαίτερα γυναίκες με επαγγελματικά προσόντα, που αναζητούσαν ένα καλύτερο μέλλον. Έτσι, όσοι παρέμειναν άντεξαν στωικά τα βίαια σοκ της δεκαετίας του 1990: την κατάργηση των θεσμών που οργάνωναν την κοινωνική ζωή, τη διάλυση της βιομηχανίας και τη συνεπαγόμενη μαζική ανεργία, την επιταχυμένη γήρανση του πληθυσμού και την εγκατάλειψη των μικρών πόλεων.
Μετά από τους ίδιους, τα παιδιά τους
Μεταξύ 1990 και 1995, σε αυτά τα «νέα ομόσπονδα κρατίδια» (Länder), που θεωρούνταν από τους δυτικογερμανούς ως οι μεγάλοι ωφελημένοι της πτώσης του Τείχους, τα ποσοστά διαζυγίων, αυτοκτονιών και κατάθλιψης εκτινάχθηκαν, το αίσθημα προδοσίας και κοινωνικού υποβιβασμού εξαπλώθηκε, μαζί με την απόρριψη της πολιτικής και, σε ορισμένους νέους, με έναν νεοναζιστικό μηδενισμό, όπως μαρτυρούν οι ρατσιστικές ταραχές σε Χογιερσβέρντα και Ροστόκ το 1991-1992. Ασφαλώς, αρκετοί Ossis κατάφεραν να επανακάμψουν και να φτιάξουν ένα μέλλον αντίστοιχο των προσδοκιών τους. Όλοι όμως έζησαν στο πετσί τους τις μεγάλες ανατροπές της δεκαετίας του 1990. Όσοι είδαν, ως παιδιά, τις οικογένειές τους να λυγίζουν, σήμερα βιώνουν μια κατάσταση πολύ καλύτερη από ό,τι τις προηγούμενες δεκαετίες. Μήπως οι γονείς μετέδωσαν τις πικρίες τους στην επόμενη γενιά, σύμφωνα με τη διαδικασία ψυχολογικής μεταβίβασης που έχει αναλύσει η φιλόσοφος Σιντιά Φλερί (6); Το 2024, περίπου το 54% των Ανατολικογερμανών ακόμη θεωρούσε τον εαυτό του πολίτη δεύτερης κατηγορίας, σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία.
Παρ’ όλα αυτά, η υπερβολική απαισιοδοξία δεν δικαιολογείται. Πάνω από τα δύο τρίτα των ψηφοφόρων 16-35 χρόνων δεν ψηφίζουν AfD και πολλοί ανάμεσά τους κινητοποιούνται εναντίον του. Απέναντι σε κάθε εθνικιστική διαδήλωση, οργανώνεται αντιδιαδήλωση. Άλλωστε, η ακροδεξιά ριζοσπαστικοποίηση ενός τμήματος της νεολαίας δεν αποτελεί κατά κανένα τρόπο ανατολικογερμανική ιδιομορφία. Το φαινόμενο αφορά εξίσου και το δυτικό τμήμα της Γερμανίας, αν και σε μικρότερο βαθμό, καθώς και όλα τα γειτονικά κράτη, με φαινόμενα συμμαχιών, αμοιβαίας επιρροής και προσέγγισης μεταξύ ακραίων εθνικιστικών κινήσεων. Είναι παραμονές των πρόωρων βουλευτικών εκλογών, αλλά τα παραδοσιακά κόμματα ακόμη δεν έχουν βρει το αντίδοτο.
Boris Grésillon
Γεωγράφος στο Κέντρο Μαρκ Μπλοχ του Βερολίνου
Μετάφραση: Χάρης Λογοθέτης
(1) «Monitor», ARD, 29 Αυγούστου 2024.
(2) Marco Wolter, L’AfD séduit les jeunes électeurs dans l’est de l’Allemagne, Deutsche Welle, 23 Σεπτεμβρίου 2024.
(3) «Monitor», οπ. προηγ.
(4) Bundeslagebild Kriminalität im Kontext von Zuwanderung 2023, Bundeskriminalamt, 8 Οκτωβρίου 2024.
(5) François Danckaert, «L’AfD et l’antisémitisme», Revue d’Allemagne et des pays de langue allemande, τ. 53, αρ. 1, Στρασβούργο, 2021.
(6) Cynthia Fleury, Ci-gît l’amer. Guérir du ressentiment, Gallimard, Παρίσι, 2020.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου