«Ηθικός» καπιταλισμός; Η αντίφαση των όρων καθρεφτίζει τη βούληση της κυρίαρχης οικονομικής τάξης να προσαρμόσει τα περιβαλλοντικά ζητήματα στο καλούπι της εμπορευματοποίησης, τόσο για να αποκτήσει ξανά κοινωνική αποδοχή όσο και για να κάνει μπίζνες. Για τους αλχημιστές της αγοράς, η σημερινή κοινωνική και οικολογική καταστροφή μετατρέπεται σε «ευκαιρίες».
Thomas Jusquiame
Τον Μάρτιο του 2024 διεξήχθη η 50ή διάσκεψη κορυφής ChangeNow, «το σημαντικότερο γεγονός σχετικά με τις λύσεις για τον πλανήτη». Με την αγορά ενός εισιτηρίου αξίας 390 ευρώ για την είσοδο στο παρισινό Grand Palais, κάθε επισκέπτης (συνολικά 35.000, σύμφωνα με τους διοργανωτές) πέρασε κάτω από μια αψίδα τυλιγμένη από φυτά, στην οποία αναγραφόταν η φράση «Welcome heroes of change» («Καλωσορίσατε ήρωες της αλλαγής»). Μερικά μέτρα παρακάτω, μια εθελόντρια που φορούσε ένα μπλουζάκι με το σύνθημα «There is not planet B» («Δεν υπάρχει εναλλακτικός πλανήτης», λογοπαίγνιο με την έκφραση «plan B») τον προσκαλούσε να μπει μέσα σε μια κατασκευή από μυκήλιο, μια φυτική ύλη η οποία περιγράφεται ως «μυστηριώδης και ζωντανή» και επιτρέπει να «αγγίξεις τις υπόγειες αλήθειες που αποκαλύπτονται από τις προφητικές ιδιότητές του». Χορηγός αυτού του έργου τέχνης ήταν οι σαμπάνιες Ruinart.
Σε μία από τις πρώτες διαλέξεις της ημέρας με τίτλο «Να αλλάξουμε τις επιχειρήσεις από μέσα: από την εταιρική διακυβέρνηση ώς τον ακτιβισμό των εργαζομένων», η Νίνα Χατζιχανιάν, γενική διευθύντρια της μάρκας ρούχων Patagonia, εξηγεί εξαρχής ότι η επιχείρησή της «πουλάει ελπίδα» και προτρέπει «να μην είμαστε πλέον θεατές της κλιματικής αλλαγής». Κατά τη διάρκεια της δωδεκάλεπτης σύντομης παρουσίασής της θα αφηγηθεί τρεις ιστορίες, εκ των οποίων η μία αφορούσε τον νικηφόρο αγώνα μερικών γυναικών εναντίον του σχεδίου κατασκευής ενός υδροηλεκτρικού φράγματος από μια ρυπογόνο και αδίστακτη επιχείρηση που επιδιώκει «να μετατρέψει τη φύση σε χρήμα».
Ορισμένα μεγάλα αφεντικά της γαλλικής επιχειρηματικότητας, όπως ο Σεμπαστιέν Μπαζέν (ξενοδοχειακός όμιλος Accor), Πιερ Κοπέ (κατασκευαστική Vinci), Ζαν-Φιλίπ Κουρτουά (Microsoft France), Μπενουά Μπαζέν (υαλουργία Saint-Gobain), καθώς και υψηλόβαθμα στελέχη κορυφαίων γαλλικών επιχειρήσεων (είδη πολυτελείας LVMH, τράπεζα BNP Paribas, οινοπνευματώδη Pernod Ricard, φαρμακευτική Sanofi, ασφαλιστική Axa κ.ο.κ.) έκαναν «εμψυχωτικές» παρεμβάσεις, ανάμεσα σε εκείνες διάφορων ακτιβιστών (Βαντάνα Σίβα) ή μουσικών της μόδας (Shaka Ponk), με στόχο να μεταδώσουν το βασικό μήνυμα που αντηχούσε καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας: ο αγώνας ενάντια στις κοινωνικές ανισότητες και στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής περνάει μέσα από τις επιχειρήσεις και από εκείνους που τις χρηματοδοτούν.
Στη χώρα των «μονόκερων με θετικό αντίκτυπο»
Τα μερικές εκατοντάδες περίπτερα και οι χιλιάδες επισκέπτες εκείνης της ημέρας αποτελούν μια δεξαμενή δυνητικών προσλήψεων, επιχειρηματικών σχεδίων και «ευκαιριών για μπίζνες», έτοιμων να πιαστούν στα δίχτυα που έχουν στηθεί ειδικά για την περίσταση από μεγάλους ομίλους και επενδυτικά κεφάλαια. Πέραν του ότι αυτά τα κεφάλαια επιχειρηματικού κινδύνου είναι οι άμεσοι χορηγοί της εκδήλωσης, το πιο αξιοσημείωτο είναι το κόκκινο χαλί που τους έχει στρώσει η ομάδα του ChangeNow (αρχικά «τρεις επιχειρηματίες κινητοποιημένοι από μια αποστολή»): ιδιωτικές αίθουσες για συναντήσεις, κύκλοι διαλέξεων και συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης με αντικείμενο τη δοξολογία τους, «afterwork» με κρατήσεις, διοργάνωση «speed dating» με επιχειρηματίες. Η ChangeNow διοργανώνει και άλλες εκδηλώσεις, όπως τα Θερινά Πανεπιστήμια της Οικονομίας του Αύριο ή το World Living Soils Forum –«μια ένωση προσηλωμένη στη διαφύλαξη, την υγεία και την αναζωογόνηση των εδαφών», με χορηγό τον υψηλού κύρους όμιλο οινοπνευματωδών Moët Hennessy.
Έχοντας αυτοανακηρυχθεί «ακτιβιστές επιχειρηματίες» ή «στρατευμένοι επενδυτές», αυτοί οι θιασώτες ενός καπιταλισμού που υποτίθεται ότι έχει γίνει «υπομονετικός» (1) υποστηρίζουν ότι ανήκουν στον αποκαλούμενο «κλάδο του θετικού αντίκτυπου». Αν και τούτος ο χαρακτηρισμός, πανταχού παρών στον ιστότοπο του ChangeNow, δεν διαθέτει επίσημο νομικό περίγραμμα, η Bpifrance (η δημόσια γαλλική τράπεζα επενδύσεων) ορίζει αυτό το είδος παράγοντα της αγοράς ως μια επιχείρηση που «ενσωματώνει στο οικονομικό μοντέλο της έναν θετικό κοινωνικό ή περιβαλλοντικό αντίκτυπο για την κοινωνία». Πρέπει να προσθέσουμε (για να τις διακρίνουμε από τον τομέα της Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας) ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν πρόκειται για οργανώσεις ή για ιδρύματα, αλλά για ανώνυμες εταιρείες, των οποίων το οικονομικό μοντέλο και η διαχείριση προς όφελος των μετόχων καταλήγουν στην επιδίωξη κυρίαρχης θέσης στην αγορά, καθώς και στην ενδεχομένως προσοδοφόρα μεταπώληση των μετοχών τους (2).
Οι επιχειρήσεις, ανήσυχες καθώς βλέπουν να τους αποδίδονται ευθύνες για την περιβαλλοντική και την κοινωνική κρίση, εδώ και μερικά χρόνια επανεξετάζουν την επικοινωνία, τη στρατηγική του μάρκετινγκ και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ένα μέρος από τις δραστηριότητές τους. Η τροποποίηση, από τον Μάιο του 2019, του άρθρου 1835 του γαλλικού Αστικού Κώδικα τις υποχρεώνει να αποκτήσουν έναν «λόγο ύπαρξης» –και έτσι επιτρέπει στα διοικητικά συμβούλιά τους να επιδείξουν τον ανθρωπιστικό πυρετό που τα διακατέχει (3). Έτσι, ο όμιλος Dassault (κατασκευαστής οπλικών συστημάτων, μεταξύ των οποίων και το μαχητικό Ραφάλ) αναθέτει στον εαυτό του την αποστολή «να φανταστεί βιώσιμες καινοτομίες, ικανές να εναρμονίσουν τα προϊόντα, τη φύση και τη ζωή» (4).
Όμως, τέτοιες ομολογίες πίστης μοιάζουν φαιδρές απέναντι στις κοινωνικές και τις περιβαλλοντικές απειλές. Ακόμα και η γαλλική Υπηρεσία για την Οικολογική Μετάβαση (ADEME) εκτιμά ότι η αδράνεια απέναντι στις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής θα μπορούσε να κοστίσει «από το 5 έως το 20% του παγκόσμιου ΑΕΠ, ενώ η ανάληψη δράσης θα περιόριζε το ποσοστό σε 1%» (5). Ο σημαίνων εργοδοτικός σύνδεσμος Mouvement Impact France –με την υποστήριξη μεταξύ άλλων της τράπεζας BNP Paribas, της Google, του SNCF (Εθνικός Οργανισμός Σιδηροδρόμων), του γαλλικού υπουργείου Οικονομίας, του τραπεζικού ταμιευτηρίου Caisse d’Epargne και του ομίλου διαχείρισης ανθρώπινου δυναμικού Adecco– συνοψίζει πλήρως την κατάσταση. Οι επιχειρήσεις, διευκρινίζει το μανιφέστο του, «οφείλουν να αναλάβουν τις ευθύνες τους προκειμένου να διασφαλίσουν το μέλλον τους, αλλά και εκείνο του πλανήτη. Από αυτό θα εξαρτηθεί η ικανότητά τους να προσελκύουν νέα ταλέντα, να ανανεώνουν την εμπιστοσύνη των καταναλωτών και να επενδύουν σε νέες αγορές».
Για παράδειγμα, ο Πασκάλ Ντεμυρζέ, γενικός διευθυντής της ασφαλιστικής εταιρείας MAIF και συμπρόεδρος του συνδέσμου, έχει επιλέξει έναν «θετικό αντίκτυπο» επικεντρωμένο στην καλή διάθεση των υπαλλήλων του. Πρόσφατα, μια συζήτηση με μια σύμβουλο ανθρώπινων πόρων προκάλεσε σε αυτόν τον απόφοιτο της περίβλεπτης ΕΝΑ (Σχολή Δημόσιας Διοίκησης) μια συνειδητοποίηση που τον οδήγησε στην εξοικονόμηση 150 εκατομμυρίων ευρώ «ευθυγραμμίζοντας τα συμφέροντα των υπαλλήλων με εκείνα της επιχείρησης» (6). Με ποιον τρόπο; Κατά τη διάρκεια ενός σεμιναρίου, ζήτησε από τους 800 μάνατζερ της εταιρείας να μην επικεντρώνονται στους επιχειρησιακούς στόχους του ομίλου, αλλά «αποκλειστικά στην προσωπική ανάπτυξη των συνεργατών τους». Ένα εγχείρημα που συνοψίζεται σε τρία στοιχεία: «να εξηγείται στους ανθρώπους σε τι είναι χρήσιμοι», να εκφράζεται η «εμπιστοσύνη» που τρέφει η εταιρεία σε αυτούς και να καλλιεργούνται «σχέσεις βασισμένες σε μια μορφή καλοπροαίρετης αντιμετώπισης». Μια τέτοια στρατηγική επέτρεψε στην εταιρεία με τα 3,7 εκατομμύρια ασφαλισμένα αυτοκίνητα και τα 4,7 δισ. ευρώ του κύκλου εργασιών (2023) να μειώσει τις απουσίες του προσωπικού κατά 25% μέσα σε μερικούς μήνες και να επιτύχει ένα ιστορικό ρεκόρ «ελκυστικότητας του εμπορικού σήματος», που μετράται από το 1934.
Η Διάσκεψη για τη Μέτρηση του Θετικού Αντίκτυπου, που οργανώθηκε στις 18 Απριλίου 2024 στο Παρίσι, συμβολίζει αυτήν τη βούληση των επιχειρήσεων να μετατρέψουν τις ενάρετες πρακτικές τους σε μετρήσιμους δείκτες, προς αξιοποίηση από τις αγορές και από το κράτος. Ο πρώην πρωθυπουργός Γκαμπριέλ Ατάλ (μακρονικός), σκαρφαλωμένος σε ένα υπερυψωμένο βάθρο πάνω από το θεόρατο σύνθημα «Να αλλάξουμε το σύστημα», εκφώνησε στο επιβλητικό παρισινό αμφιθέατρο του Οικονομικού, Κοινωνικού και Περιβαλλοντικού Συμβουλίου (CESE) έναν λόγο υπέρ της επιχειρηματικότητας με θετικό αντίκτυπο. Δικαιολόγησε την παρουσία του από την ανάγκη «να διαδοθεί μια κουλτούρα μέτρησης του θετικού αντίκτυπου» και υπενθύμισε ότι η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη αποτελεί «προσταγή για την προσέλκυση ταλέντων και αναγκαιότητα για την προσέλκυση πελατών».
Ακολούθησε η παρέλαση στο βήμα ενός πλήθους υπουργών, επικεφαλής πολυεθνικών (ανάμεσά τους και εκείνου της Coca Cola, του παγκόσμιου πρωταθλητή στη ρύπανση από πλαστικά), πανεπιστημιακών και καλλιτεχνών, που όλοι τους είχαν ανταποκριθεί στην πρόσκληση «της πρώτης ευρωπαϊκής “δεξαμενής σκέψης και πράξης”, αφιερωμένης στην οικονομία με θετικό αντίκτυπο και στις πρωτοβουλίες της». Το Impact Tank δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία της Ομάδας SOS (7). Απολαμβάνει την υποστήριξη σχολών Διοίκησης Επιχειρήσεων με υψηλό κύρος όπως οι γαλλικές Essec (Ανώτατη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Σπουδών) και Dauphine. Προκειμένου «να αλλάξει το σύστημα», η οργάνωση βασίζεται σε 135 εταίρους, αποφασισμένους να αφήσουν πίσω τους τις αδικίες και να προστατέψουν τη φύση. Ανάμεσά τους οι τράπεζες JP Morgan και BNP Paribas, η Airbus, η φαρμακευτική AstraZeneca, η Fnac Darty (κορυφαία γαλλική αλυσίδα βιβλιοπωλείων και οικιακών ηλεκτρικών συσκευών), η εταιρεία συμβούλων Accenture, ο τηλεπικοινωνιακός όμιλος Orange, η Veolia (πολυεθνική με ειδίκευση στην ύδρευση και στα απορρίμματα), η Procter & Gamble, η Hewlett-Packard, η Heineken κ.ο.κ.
Κατά τη διάρκεια της συζήτησης με τίτλο «Ο συστημικός θετικός αντίκτυπος: για να αλλάξουμε εντελώς την οικονομία», η επιχειρηματίας Ζυλιά Φορ, συμπρόεδρος του Mouvement Impact France και συνιδρύτρια μιας μάρκας «ηθικού» έτοιμου ενδύματος, ξεχώρισε με μια δριμεία παρέμβαση σχετικά με τους κινδύνους που απειλούν τον κόσμο των επιχειρήσεων: «Είναι επείγουσα ανάγκη να κάνουμε κάτι, να αλλάξουμε τους κανόνες του παιχνιδιού. Και εάν δεν το κάνουμε τώρα, θα το κάνουμε διά της βίας, επειδή αυτές οι ανισότητες που αυξάνονται θα προκαλέσουν εξεγέρσεις, “Κίτρινα Γιλέκα”! Και η κλιματική αλλαγή που εντείνεται θα φέρει πλημμύρες. Στη βορειοδυτική Γαλλία δεν υπάρχει πλέον επιχειρηματικότητα, τόσο πολύ τα πάντα είναι πλημμυρισμένα εκεί!»
Ο μετασχηματισμός αυτών των κινδύνων σε νέες ευκαιρίες για τις αγορές θα πρέπει καταρχάς να περάσει μέσα από έναν μετασχηματισμό της οπτικής: δεν θα πρέπει πλέον η προσοχή να επικεντρώνεται μόνο στον κύκλο εργασιών, την κερδοφορία, την τιμή της μετοχής και τις προοπτικές μεγέθυνσης της επιχείρησης, αλλά να λαμβάνονται υπόψη οι λεγόμενοι «εξω-χρηματοοικονομικοί δείκτες». Η έννοια του «μονόκερου με θετικό αντίκτυπο», που προτείνει το Mouvement Impact France, η εταιρεία συμβούλων επιχειρήσεων Boston Consulting Group (BCG) και η σχολή Essec, δίνει ένα περίγραμμα αυτού του νέου μοντέλου αποτίμησης των επιχειρήσεων.
Στην επιχειρηματική αργκό, ο τίτλος του «μονόκερου» αποδίδεται σε μια επιχείρηση με οικονομική αποτίμηση που ξεπερνάει το ένα δισεκατομμύριο ευρώ και έχει επιτευχθεί μέσα σε διάστημα μικρότερο της δεκαετίας: στη Γαλλία έχουν καταγραφεί 29 τέτοιες επιχειρήσεις, μεταξύ των οποίων η Lydia (διαδικτυακές πληρωμές), η Doctolib (διαδικτυακό κλείσιμο ιατρικών ραντεβού) ή η BlaBlaCar (συνεπιβατισμός, «carpooling»). Ένας μονόκερος θα θεωρηθεί «θετικού αντίκτυπου» εάν στην αποτίμηση της αξίας του προσμετρείται ένας σημαντικός βαθμός «αποφυγής κόστους για την κοινωνία»: προϊόντα ή υπηρεσίες που αποφεύγουν δαπάνες σε βάρος του κράτους ή των κοινοτήτων. Για παράδειγμα, η νεοφυής επιχείρηση May προτείνει μια εφαρμογή που απαντά στις ερωτήσεις των γονέων κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης. Ποια είναι η αξία της; Εάν πολλαπλασιάσουμε τον δείκτη θετικού αντίκτυπου («αριθμός επισκέψεων στα επείγοντα ή στον γιατρό που αποφεύχθηκαν») με τον συντελεστή «φόβοι που ξεπεράστηκαν από τους χρήστες» και με τη μονάδα του κόστους που αποφεύχθηκε (το αντίτιμο μιας επίσκεψης στα επείγοντα), τότε καταλήγουμε σε εξοικονόμηση αρκετών εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ ετησίως. Για να αποδοθεί η ιδιότητα του «μονόκερου με θετικό αντίκτυπο» σε μια εταιρεία, θα πρέπει να επιτύχει αποφυγή κόστους ύψους 50 εκατομμυρίων ευρώ.
Από τις τσέπες των φορολογούμενων
Με αναφορά στον CAC40, τον δείκτη με τις 40 υψηλότερες κεφαλαιακές αποτιμήσεις στο Χρηματιστήριο του Παρισιού, το Mouvement Impact France δρομολόγησε τον δικό του δείκτη «Impact 40/120» για να προσελκύσει την προσοχή των επενδυτών στους «40 μελλοντικούς μονόκερους με θετικό αντίκτυπο» και στους «120 πολλά υποσχόμενους» (8). Μόλις συγκροτηθεί αυτή η πρωτοπορία του κεφαλαίου, ευαισθητοποιημένη απέναντι στις ηθικές και τις κοινωνικές αναδιαρθρώσεις, θα απομένει η εμφύτευσή της στο παραδοσιακό οικονομικό σύστημα, του οποίου θα γίνει η νέα «υπεύθυνη» και «καλοπροαίρετη» βιτρίνα. Συγχρηματοδοτημένη από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τον παγκόσμιο γίγαντα του λογισμικού SAP, μια συνάντηση που οργανώθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου 2024, υποστηριζόμενη από το πρόγραμμα Buy Social Europe B2B, είχε στόχο «να φέρει σε επαφή νεοφυείς επιχειρήσεις με θετικό αντίκτυπο και μεγάλους ομίλους προκειμένου να δημιουργήσουν εμπορικές σχέσεις» (9). Ο κλάδος πλέον προσελκύει κεφάλαια επιχειρηματικού κινδύνου, μια δραστηριότητα που επιδιώκει όσο ποτέ άλλοτε να παρουσιαστεί ως ενάρετη.
Αν και τα χρηματοπιστωτικά με θετικό αντίκτυπο αντιπροσωπεύουν μόλις το 5% των 24,7 δισ. ευρώ που επενδύθηκαν το 2023 από το σύνολο της γαλλικής αγοράς επενδύσεων επιχειρηματικών κεφαλαίων, το μέγεθος του συγκεκριμένου τομέα κατέγραψε κατά μέσο όρο μια ετήσια αύξηση της τάξης του 140% μεταξύ 2017 και 2022 (10). Στη Γαλλία έχουν καταγραφεί 128 επενδυτικά κεφάλαια με θετικό αντίκτυπο, ένας αριθμός που έχει διπλασιαστεί από το 2021. Σε αυτά συμμετέχουν τόσο πολυεθνικές (η L’Oréal, η Renault, η ενεργειακή Schneider, η BNP Paribas, η ενεργειακή Engie, η Axa, η εταιρεία διαχείρισης χαρτοφυλακίου Amundi, η Rothschild & Co) όσο και παραδοσιακά και εξειδικευμένα επενδυτικά κεφάλαια, όπως το πανταχού παρόν Mirova με τα 28,4 δισ. ευρώ ενεργητικού που διαχειρίζεται (11).
Κατά τη διάρκεια μιας επιτόπιας έρευνας, ο ερευνητής Βενσάν Ιμμέρ εξέτασε, στο πλαίσιο ενός από αυτά τα επενδυτικά κεφάλαια, τη δραστηριότητα 81 εταιρειών με θετικό αντίκτυπο. Διαπίστωσε καταρχάς μια μεγάλη ανομοιογένεια στους εξω-χρηματοοικονομικούς δείκτες που χρησιμοποιούνται για την επιλογή των υποψήφιων προς χρηματοδότηση επιχειρήσεων: κάθε μάνατζερ κάνει τη μέτρηση με τους δικούς του υπολογισμούς. Από τη στιγμή που θα ολοκληρωθεί η άντληση των κεφαλαίων, κατά τη διάρκεια των στρατηγικών συσκέψεων εξαφανίζεται σταδιακά η εξέταση των κοινωνιο-περιβαλλοντικών δεικτών προς όφελος της παρακολούθησης των επιχειρησιακών επιδόσεων, επικεντρωμένης στην οικονομική επιβίωση των εταιρειών. Ο ερευνητής επίσης παρατήρησε ότι η συντριπτική πλειονότητα των εταιρειών αυτής της κατηγορίας που βρίσκονται υπό τη διαχείριση επενδυτικών κεφαλαίων στηρίζονται σε δημόσιες ενισχύσεις: επιδοτήσεις, φορολογικές απαλλαγές, πόρους προερχόμενους από κοινωνικές παροχές.
Φυσικά, αυτή η θεσμική υποστήριξη δεν εμφανίζεται στη ρητορική των επενδυτών, που προτιμούν να δίνουν έμφαση στην ευεργετική δραστηριότητα των επιχειρήσεων όπου επενδύουν. «Με όλα αυτά, ο χρηματοοικονομικός κλάδος αποκτά μια νέα βιτρίνα, με έξοδα των φορολογουμένων», συνοψίζει ο Ιμμέρ. «Το πρόβλημα στο σύγχρονο κίνημα του ηθικού καπιταλισμού», εξηγεί, «δεν είναι ότι οι μεγάλοι όμιλοι ψεύδονται για τις “ενάρετες” δράσεις τους, αλλά ότι αυτές κατέχουν μια συστηματικά περιθωριακή θέση στη δραστηριότητά τους. Το κατακριτέο είναι η επικέντρωση της προσοχής σε μια μειονότητα “ενάρετων” δράσεων με στόχο να ξεχαστούν όλα τα υπόλοιπα». Ιδίως η σταδιακή οικειοποίηση και εμπορευματοποίηση των οικολογικών και κοινωνικών διακυβευμάτων από τα διοικητικά συμβούλια των επιχειρήσεων.
Thomas Jusquiame
Δημοσιογράφος
Μετάφραση: Βασίλης Παπακριβόπουλος
(1) Camille Wong, «Les fonds “evergreen”, version “patiente” du capital-risque», Les Échos, Παρίσι, 4 Ιανουαρίου 2023.
(2) Jean-François Draperi, Ruses de riches. Pourquoi les riches veulent maintenant aider les pauvres et sauver le monde, Payot, Παρίσι, 2020.
(3) Βλ. Laura Raim, Κοινωνικά υπεύθυνες επιχειρήσεις: η μεγάλη απάτη, Le Monde diplomatique – ελληνική έκδοση, Απρίλιος 2023.
(4) Ιστοσελίδα του ομίλου Dassault Systèmes, ενότητα «Our mission», https://www.3ds.com/about/company/our-mission.
(5) Δελτίο Τύπου της ADEME, Les risques climatiques et leurs coûts pour la France, 6 Δεκεμβρίου 2023.
(6) Διάλεξη του Pascal Demurger, ολομέλεια λήξης της Convention APM (Ateliers des prochains mondes), 2023.
(7) Βλ. Margot Hemmerich και Clémentine Métenier, «Groupe SOS, l’ogre qui dévore le monde associatif», Le Monde diplomatique, Ιανουάριος 2023.
(8) Impact France, Pourquoi un indice Impact 40/120?, 11 Μαρτίου 2024.
(9) Impact France, Impact40 rencontre CAC40: Retour sur ce nouveau format inédit!, 17 Σεπτεμβρίου 2024.
(10) Vincent Himmer, «Le capital, sa logique et ses principes. Le capitalisme “éthique” au prisme de la finance et de l’entrepreneuriat “à impact”», Ινστιτούτο Πολιτικών Σπουδών, Παρίσι, διδακτορική διατριβή που υποστηρίχθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2024.
(11) Chris Sloley, Comment Philippe Zaouati entend doubler les encours de Mirova d’ici 2030, Citywire France, 14 Νοεμβρίου 2023.
https://www.monde-diplomatique.gr/2025/03/article1464.html
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου