Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον - Κωνσταντίνος Π. Καβάφης (1911).
Κατηγορία του ποιήματος: Διδακτικό - Φιλοσοφικό ποίημα (το έντονα προτρεπτικό ύφος και η διδακτική διάθεση το απομακρύνουν από την ιστορική του διάσταση και το προσεγγίζουν στην κατηγορία των φιλοσοφικών-διδακτικών ποιημάτων). Ο Καβάφης παίρνει το ιστορικό στοιχείο και το μεταπλάθει σε ποίηση.
Ο τίτλος του ποιήματος: Είναι αυτούσιος παρμένος από μια περικοπή του Πλουτάρχου, που αναφέρεται λίγα χρόνια 34 π.Χ. πριν από την ήττα του Αντωνίου που έγινε το 31 π.Χ. Το παράδοξο αυτό γεγονός εκτυλίχθηκε τα μεσάνυχτα της κρίσιμης αναμέτρησης του Αντώνιου με τον Οκταβιανό. Είναι η ερμηνεία που έδωσαν οι ντόπιοι στο παράδοξο γεγονός.
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, την παραμονή της μεγάλης επίθεσης του Οκταβιανού, ξαφνικά τη νύχτα ακούστηκαν ήχοι μελωδικών οργάνων και μεγάλη φασαρία από κόσμο που χόρευε με βακχικούς αλαλαγμούς. Ήταν σα να κινούνταν ένας θορυβώδης θίασος προς την έξοδο της πόλης και ο θόρυβος σταμάτησε μόλις πέρασε τις πύλες, γεγονός που δημιούργησε μεγάλη αίσθηση στους κατοίκους που θεώρησαν ότι ήταν ένα σημάδι ότι ο προστάτης θεός του Αντωνίου, ο Διόνυσος, τον εγκατέλειπε.
Ο ήρωας του ποιήματος: Ρωμαίος στρατηγός, Μάρκος Αντώνιος (82-30 π.χ.). Διαδέχθηκε τον Καίσαρα μετά το θάνατο του και έγινε κυρίαρχος της Ρώμης. Νικήθηκε στη ναυμαχία στο Άκτιο από τον Οκταβιανό και ένα χρόνο αργότερα αυτοκτόνησε πέφτοντας πάνω στο σπαθί του. Στο ποίημα βρίσκεται αντιμέτωπος με την αποτυχία, με το τέλος και τη ματαίωση των σχεδίων του. Ο ποιητής του υποδεικνύει να αντιμετωπίσει με ψυχραιμία, ρεαλισμό, αξιοπρέπεια το τέλος που έρχεται και να το αποδεχτεί ως μια ανέκκλητη πραγματικότητα.
Στόχος του ποιητή: «Ο Καβάφης δεν εζήτησε να μετουσιώσει ποιητικά τα μεγάλα πρόσωπα και τα μεγάλα γεγονότα της ελληνικής ιστορίας. Έκανε την αντίθετη δουλειά. Ζήτησε να αναστήσει και τα πιο άγνωστα πρόσωπα στην πορεία του ιστορικού γίγνεσθαι. Και τα έκανε σύμβολα της σκοτεινής ζωής που υπάρχει παντού και πάντα κατά ένα τρόπο ανάλογο. Τους έδωσε σημασία όχι ηρωική, αλλά ανθρώπινη. Γι’ αυτό και διάλεξε τα θέματά του από την εποχή της παρακμής – θέματα φθοράς και ματαιότητας της ζωής και της σκέψης. Κι όσα πρόσωπα και πράγματα είχανε καθαυτά κάποιαν ιστορική σημασία, τα «ερμήνεψε» διαφορετικά απ’ ό,τι η «επίσημη» ιστορία τα ερμηνεύει».
Δομή του ποιήματος:
Το ποίημα χωρίζεται σε δύο μέρη:
★Το πρώτο εισάγει το θέμα της ήττας και του αναπόφευκτου τέλους που έρχεται μοιραία (στ.1-6).
★Το δεύτερο μέρος αναπτύσσει το μοτίβο μιας ψύχραιμης αποδοχής των γεγονότων, χωρίς παρακλητικές ικεσίες και αυταπάτες (στ.7-19).
Αφηγηματική τεχνική:
Το ποίημα ξεκινά in media res. Ο αφηγητής είναι παρών στο δωμάτιο του ήρωα του. Είναι παντογνώστης, ένα alter ego του ήρωα που πλησιάζει το τέλος του.Τον εαυτό του είναι τον οποίο παραινεί διαμέσου του Αντωνίου. Με αμεσότητα και ρεαλισμό απευθύνεται το β' ενικό πρόσωπο στον ήρωα και στον αναγνώστη.
Τα σύμβολα του ποιήματος:
★Ο Αντώνιος: είναι ο εκλεκτός της τύχης, ο άνθρωπος απέναντι στον οποίο η ζωή υπήρξε ιδιαίτερα γενναιόδωρη, ώστε να ζήσει μια ζωή αξιοζήλευτη που υπερβαίνει το κοινό μέτρο. Είναι το επιτυχημένο και φιλόδοξο άτομο που έζησε μια ζωή ξεχωριστή και αξιοζήλευτη. Αυτή η ζωή όμως βρίσκεται αιφνίδια και απρόβλεπτα μπροστά στο χείλος της καταστροφής ή μπροστά στο θάνατο.
★Η Αλεξάνδρεια: είναι η ξεχωριστή και επιτυχημένη ζωή, με τις πνευματικές και υλικές της απολαύσεις που έζησε ένα επιτυχημένο άτομο, μια ζωή όμως που δεν κράτησε ως το τέλος, αφού ανατρέπεται αιφνίδια και οδηγείται στο τέλος της.
Αποτελεί βασικό πόλο της ποίησης του Καβάφη. Είναι το κέντρο της τέχνης και της παιδείας στην Ανατολή. Είναι η κιβωτός του Ελληνισμού.
★Ο αόρατος θίασος: είναι το δυσοίωνο μήνυμα, το κακό προμήνυμα για το επερχόμενο τέλος. Συνδέει το ποίημα με το θρύλο, όπως μας τον παρέδωσε ο Πλούταρχος. Σύμφωνα με αυτό, είναι η συνοδεία του θεού Διόνυσου, η οποία όταν περνά σημαίνει ότι εγκαταλείπει τον Αντώνιο (τον κάθε Αντώνιο). Ο απερχόμενος λοιπόν θίασος συμβολίζει την απώλεια της περασμένης ευτυχίας, τον πρότερο - λαμπρό αλλά αποτυχημένο βίο και σημαδεύει το τέλος της ζωής του ήρωα.
★Ο Θεός (Διόνυσος): συμβολίζει την τύχη που αποσύρει ξαφνικά την εύνοια της από τον εκλεκτό της ώστε να οδηγηθεί στην αποτυχία ή στο θάνατο.
★Ώρα μεσάνυχτα: είναι ο χρόνος που το άτομο είναι εντελώς ανυποψίαστο για το επερχόμενο τέλος, άρα και εντελώς ανέτοιμο να το δεχτεί και να το αντιμετωπίσει.
★Μουσικές εξαίσιες, ήχοι: είναι οι ωραίες στιγμές, οι επιτυχίες της ζωής που φτάνουν στο τέλος τους και τις οποίες το άτομο καλείται να αναπολήσει ως τελευταία απόλαυση αυτής της ζωής που χάνει οριστικά.
Ο Διδακτικός χαρακτήρας του ποιήματος: το ποίημα έχει έντονα διδακτικό χαρακτήρα. Αυτό φαίνεται από τα εξής:
★Από τη χρήση του β' προσώπου
★Από τις αλλεπάλληλες προτροπές και αποτροπές που το αποτελούν
★Από την προτροπή που απευθύνει ο ποιητής προς τον ήρωά του να εκπληρώσει το χρέος που έχει απέναντι στον εαυτό του και να μην τον ταπεινώσει, διατηρώντας ως το τέλος την αξιοπρέπειά του και αντιμετωπίζοντας το τέλος με θάρρος.
Οι Προτροπές και οι Αποτροπές του ποιήματος: το ποίημα είναι δομημένο πάνω σε αλλεπάλληλες προτροπές και αποτροπές:
★«μη ανωφέλετα θρηνήσεις»: μην κλάψεις μπροστά στο τέλος, είναι μάταιο, το κακό είναι ανέκκλητο. Δέξου με στωϊκότητα και αυτοκυριαρχία ό,τι έγινε.
★«αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει»: αποδέξου την πραγματικότητα, θεώρησε τετελεσμένο το κακό, δείξε αποφασιστικότητα.
★«μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου, μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχτείς»: μην τρέφεις ψευδαπάτες, αποδέξου με ρεαλισμό τη σκληρή πραγματικότητα.
★«όχι με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα»: αντιμετώπισε με θάρρος την πραγματικότητα, μην πέσεις χαμηλά, μην υιοθετήσεις συμπεριφορά που σε εκθέτει και σε ταπεινώνει.
★«πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο κι άκουσε με συγκίνησιν...ως τελευταία απόλαυσι»: αποδέξου το τέλος και αναπόλησε τις ωραίες στιγμές τις επιτυχίες που άφησε πίσω της η ζωή, που τώρα τελειώνει.
Ανάλυση του ποιήματος:
Ώρα μεσάνυχτα - ώρα μηδέν. Το τέλος και η αρχή. Μια μυστηριακή ατμόσφαιρα και υποβλητικότητα, στην οποία κυριαρχεί η αίσθηση της ακοής. Υπάρχει έντονη μουσικότητα, στοιχείο του συμβολισμού. Ο αόρατος θίασος συντείνει και αυτός στη μυστηριακή ατμόσφαιρα. Το σαν εδώ σημαίνει ότι ο αόρατος θίασος συμβολίζει το Θεό Διόνυσο, ο οποίος τώρα εγκαταλείπει τον Αντώνιο. Είναι όμως και ο θάνατος, η ζωή που τον εγκαταλείπει. Στους στίχους 4-6 δίνεται η ολοκληρωτική καταστροφή, γιατί η τύχη του τον εγκαταλείπει. Ενδίδει, άρα σημαίνει οδηγείται στην αποτυχία του Αντωνίου στο Άκτιον και σημαδεύει το τέλος της ζωής ενός ανθρώπου εξαιρετικού.
Ο Αντώνιος δεν ήταν οποιοδήποτε πρόσωπο. Ήταν ένας μεγάλος στρατηγός, ένας άνθρωπος που γνώρισε το σώμα και το πνεύμα της Αλεξάνδρειας και έγινε γνωστός στην Ανατολή. Η αποτυχία λοιπόν δίνεται πέρα από την τύχη και με τα έργα του που απέτυχαν και τα σχέδια της ζωής του που βγήκαν όλα πλάνες. Ό,τι ονειρεύτηκε, ό,τι επιδίωξε, ό,τι οραματίστηκε ο Αντώνιος, έρχεται μια στιγμή που όλα ματαιώνονται. Άρα, στους στίχους αυτούς εντοπίζουμε το στοιχείο της ματαίωσης και της αποτυχίας, του αδιεξόδου και του εγκλεισμού, γιατί παγιδεύεται ο ήρωας μέσα στις τρεις λέξεις που δηλώνουν την ολοκληρωτική καταστροφή, τύχη, έργα, σχέδια. Άσχετα αν απέτυχε ο ήρωας δεν παύει από το να είναι εξαιρετικό πρόσωπο. Τον προτρέπει ο Καβάφης να μην καταφύγει σε ανώφελους θρήνους γιατί η ζωή σε θέλει γίγαντα, έτοιμο, προετοιμασμένο, θαρραλέο. Μην ξεπέσεις σε ανώφελους θρήνους, γιατί δεν πρόκειται να αλλάξει η κατάσταση. Η αποτυχία και η συμφορά είναι εκ των προτέρων δηλωμένες.
Στους στίχους αυτούς βρίσκεται το κέντρο βάρους του ποιήματος. Την αποτυχία και το θάνατο λέει ο ποιητής πρέπει να τα περιμένεις από καιρό (στην πραγματικότητα ο ήρωας εδώ δεν είναι έτοιμος, γιατί το κακό το βρήκε ξαφνικά), να είμαστε προετοιμασμένοι για τέτοια πράγματα, θαρραλέοι (και δεν μπορεί παρά να είναι θαρραλέος ο άνθρωπος που κατέκτησε την επιτυχία). Είναι μια ήρεμη, στωϊκή αντιμετώπιση του θανάτου. Με μια τέτοια προετοιμασία ζητά ο ποιητής να αποχαιρετήσουμε την Αλεξάνδρεια που φεύγει. Η Αλεξάνδρεια, η οποία προσωποποιείται φεύγει αντικειμενικά εκ των προτέρων και καλείται πρώτα-πρώτα αυτό να το συνειδητοποιήσει ο ήρωας. Η Αλεξάνδρεια είναι η πόλη που έζησε ο ήρωας αλλά συμβολίζει και την ίδια τη ζωή. Στην αρχή, ο ποιητής είπε πως ο Θεός Διόνυσος εγκατέλειψε τον ήρωα, όπως αναφέρεται και στον τίτλο του ποιήματος. Τώρα και η πόλη τον εγκαταλείπει, έτσι και στις δύο περιπτώσεις οι δύο λέξεις αυτές συμβολίζουν τη ζωή που φεύγει.
Με τη λέξη προ πάντων, ο ποιητής θέλει να δώσει την αξιοπρέπεια και το επίπεδο του ήρωα μπροστά στην ολοκληρωτική καταστροφή. Τον καλεί όχι μόνο να μη θρηνήσει αλλά ούτε και να επιτρέψει στον εαυτό του αυταπάτες, ότι δήθεν πρόκειται για όνειρο, ότι η ένδειξη ότι πλησιάζει ο θάνατος δεν είναι πραγματική, ότι οι μουσικές εξαίσιες και οι φωνές είναι απλά μια ακουστική ψευδαίσθηση. Τον προτρέπει να αποβάλει κάθε ελπίδα, γιατί μια τέτοια αυταπάτη είναι αδυναμία που τον κάνει να ξεπέφτει, να χάνει την αξιοπρέπεια του.
Εδώ, υπενθυμίζει στον καβαφικό ήρωα τον ηθικό-πνευματικό εξοπλισμό που πήρε από την πόλη του, την Αλεξάνδρεια. Άρα, η πόλη εδώ συμβολίζει την Αλεξανδρινή ζωή που του χάρισε τον πλούτο, την ευμάρεια, τη δόξα, τα υλικά και πνευματικά αγαθά, τα αξιώματα. Η στάση του απέναντι στην αποτυχία και στο τέλος πρέπει να είναι ανάλογη της ζωής που έζησε. Έχει χρέος λοιπόν να αποχαιρετήσει τη ζωή με αξιοπρέπεια, γιατί αυτή του έδωσε μια σωστή προπαίδεια ώστε να αντιμετωπίζει το θάνατο με μια φιλοσοφική, στωϊκή διάθεση. Γι’ αυτό το λόγο, δεν πρέπει να καταδεχτεί ο άξιος, καβαφικός ήρωας που έφτασε τόσο ψηλά τις μάταιες ελπίδες, γιατί δεν είναι τυχαίος-κοινός άνθρωπος αλλά ξεχωριστός, που έζησε μια υψηλή ζωή. Πρέπει να παραμείνει ψηλά ως το τέλος, να μην ξεπέσει χαμηλά, να μην ταπεινωθεί. Έτσι, στους στίχους αυτούς εξαίρεται το ίδιο το άτομο αλλά και η πόλη η Αλεξάνδρεια.
Στους τελευταίους στίχους, ο ποιητής προτρέπει το εξαιρετικό άτομο να δει την πραγματικότητα. Το παράθυρο λειτουργεί εδώ ως οθόνη στην οποία θα «προβληθεί» η ζωή που φεύγει, ενώ ο ήρωας θεωρούσε τους τέσσερις τοίχους της κάμαράς του ασφαλές καταφύγιο. Είναι αυτό που συνδέει τον έγκλειστο με το έξω. Έτσι, η ασφάλεια του μέσα χώρου απειλείται από αυτά που θα δει ο ήρωας πλησιάζοντας το παράθυρο. Συνειδητοποιεί πως η αυτοπαγίδευση, ο ηθελημένος εγκλεισμός δεν του πρόσφεραν την προστασία που ανέμενε.
Ο Καβάφης καλεί τον ήρωα του να προχωρήσει ακόμα ένα σκαλί πιο πάνω στην αξιοπρεπή αντιμετώπιση του θανάτου. Η εικόνα εδώ μας συνδέει πάλι με τον αόρατο θίασο και τις προτροπές του ποιητή. Η λέξη σταθερά σημαίνει άφοβα, θαρραλέα. Να υποδεχτεί τον επερχόμενο θάνατο με συγκίνηση, βέβαια σαν άνθρωπος αλλά όχι και με το ξεπεσμό σε ικεσίες όπως κάνουν οι δειλοί για επιβράδυνση του τέλους. Η κίνηση του ήρωα προς το παράθυρο έχει, όπως και όλο το ποίημα, έντονη θεατρικότητα. Μοιάζει με το βηματισμό του μελλοθάνατου προς το ικρίωμα.
Οι παραινέσεις τελειώνουν και η συναισθηματική φόρτιση του έγκλειστου πρέπει να είναι μετρημένη. Απαιτείται ψύχραιμη αποδοχή του τέλους και δύναμη ψυχής για να αποχαιρετήσει την υψηλή ζωή που του δόθηκε η ευκαιρία να ζήσει. Το άτομο θα πρέπει να ακούσει τους ήχους και τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου. Να μπορέσει να νιώσει βαθιά την τελευταία εξαίσια έκφραση της θεϊκής ζωής που χάνει. Ο Αντώνιος αξιοποίησε τις οδηγίες του ποιητή και θα είναι τώρα σε θέση να αποχωριστεί τη ζωή. Η Αλεξάνδρεια δεν φεύγει απλώς, τώρα τη χάνει ενώ ήταν δική του, ήταν μέτοχος και του αφαιρείται, με το κεφάλι όμως ψηλά.
Κεντρική Ιδέα:
Ο άνθρωπος δεν πρέπει να λυγίζει στη ζωή του όσες δυσκολίες κι αν έχει. Πρέπει να μένει όρθιος και αξιοπρεπής μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής του.
Το δίδαγμα του ποιήματος:
Ο άνθρωπος που η ζωή τον αξίωσε να φτάσει ψηλά και να γνωρίσει την επιτυχία, πρέπει να αποδέχεται με αξιοπρέπεια την πτώση και το τέλος. Να αποφεύγει οτιδήποτε μπορεί να τον ταπεινώσει ή να τον εκθέσει. Πρέπει να παραμένει στο ύψος του. Γνωρίσματα αυτής της αξιοπρεπούς αποδοχής της πραγματικότητας είναι:
★η ρεαλιστική αποδοχή της πραγματικότητας
★η θαρραλέα στάση
★η αυτοκυριαρχία
2η Ανάλυση του ποιήματος
Κωνσταντίνος Καβάφης «Ἀπολείπειν ὁ Θεός Ἀντώνιον»
Ο Μάρκος Αντώνιος συμμετείχε το 43 π.Χ. στο σχηματισμό της Δεύτερης Τριανδρίας, μαζί με τον Οκταβιανό και το Λέπιδο, με σκοπό τη διεκδίκηση της εξουσίας του Ρωμαϊκού κράτους. Ένα χρόνο μετά, αφού είχαν νικήσει τους δολοφόνους του Ιούλιου Καίσαρα, μοιράστηκαν τα εδάφη που κατείχε η Ρώμη, δίνοντας στον Αντώνιο τις κτήσεις στην Ανατολή.
Ο Μάρκος Αντώνιος στην Κιλικία (περιοχή της Μικράς Ασίας, απέναντι από την Κύπρο) συνάντησε την Κλεοπάτρα και εντυπωσιασμένος από την ομορφιά της, αντί να την τιμωρήσει για τη βοήθεια που είχε προσφέρει στους δολοφόνους του Καίσαρα, την έκανε ερωμένη του. Ο Αντώνιος σύντομα ερωτεύτηκε με πάθος την Κλεοπάτρα και άρχισε να αμελεί τις υποχρεώσεις του απέναντι στο Ρωμαϊκό κράτος και κυρίως απέναντι στη σύζυγό του την Οκταβία, η οποία ήταν αδερφή του Οκταβιανού.
Ενώ ο Οκταβιανός κατόρθωσε να εξουδετερώσει τον Λέπιδο και να συγκεντρώσει την εξουσία της Ρώμης, ο Αντώνιος σχεδίαζε να δημιουργήσει μια χωριστή αυτοκρατορία την οποία θα διοικούσε μαζί με την Κλεοπάτρα. Ο Οκταβιανός όμως αγανακτισμένος με τη στάση του Αντώνιου απέναντι στην αδερφή του και αναγνωρίζοντας τις επεκτατικές βλέψεις του εις βάρος του Ρωμαϊκού κράτους, έστρεψε τη Σύγκλητο εναντίον του, τον καθαίρεσε και κήρυξε πόλεμο κατά της Αιγύπτου. Ο πόλεμος αυτός, που ουσιαστικά ήταν ένας εμφύλιος ανάμεσα στον Οκταβιανό και τον Αντώνιο, κρίθηκε με τη ναυμαχία στο Άκτιο το 31 π.Χ. όπου οι δυνάμεις της Κλεοπάτρας και του Αντώνιου κατατροπώθηκαν.
Λίγους μήνες μετά ο Οκταβιανός κινήθηκε κατά της Αλεξάνδρειας (30 π.Χ.), και θέλοντας να χτυπήσει την πόλη και από τη στεριά και από τη θάλασσα, συγκέντρωσε ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις γύρω από την πόλη. Το τέλος του Αντώνιου ήταν πια δεδομένο.
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, την παραμονή της μεγάλης επίθεσης του Οκταβιανού, ξαφνικά τη νύχτα ακούστηκαν ήχοι μελωδικών οργάνων και μεγάλη φασαρία από κόσμο που χόρευε με βακχικούς αλαλαγμούς. Ήταν σα να κινούνταν ένας θορυβώδης θίασος προς την έξοδο της πόλης και ο θόρυβος σταμάτησε μόλις πέρασε τις πύλες, γεγονός που δημιούργησε μεγάλη αίσθηση στους κατοίκους που θεώρησαν ότι ήταν ένα σημάδι ότι ο προστάτης θεός του Αντώνιου, ο Διόνυσος, τον εγκατέλειπε.
Το «Ἀπολείπειν ὁ Θεός Ἀντώνιον» του Κωνσταντίνου Καβάφη, αναφέρεται στη μεγάλη αξία που έχει η διατήρηση της αξιοπρέπειας μπροστά στην απώλεια. Ο Καβάφης παρουσιάζει τον Αντώνιο τη στιγμή που ακούει τον αόρατο θίασο να απομακρύνεται από την πόλη και συνειδητοποιεί ότι ο προστάτης θεός του τον εγκαταλείπει. Η κρίσιμη εκείνη στιγμή που ο Αντώνιος αντιλαμβάνεται ότι η ήττα του είναι δεδομένη και ότι όλα όσα απέκτησε στη ζωή του και όλα όσα σχεδίαζε για το μέλλον του, φτάνουν στο τέλος τους, έχει ιδιαίτερη αξία, καθώς ακριβώς εκείνη τη στιγμή ο Αντώνιος θα πρέπει να σεβαστεί τον εαυτό του και να μη φανεί λιπόψυχος. Αν ο Αντώνιος αρχίσει να παρακαλάει για τη ζωή του και αρχίσει να κλαίει, όπως θα έκανε ένας δειλός άνθρωπος, αυτό θα σήμαινε ότι πέρα από τις κτήσεις του και τα αξιώματά του, θα έχανε και κάτι πολύ πιο σημαντικό, θα έχανε την αξιοπρέπειά του.
Ο Αντώνιος υπήρξε ένας γενναίος στρατιωτικός και είχε κατορθώσει να κατακτήσει πολλά εδάφη, γεγονός που υποδεικνύει ότι θα πρέπει με παρόμοια γενναίο τρόπο να αντιμετωπίσει τώρα και την απώλεια όλων των αποκτημάτων του.
Κωνσταντίνος Καβάφης (29 Απριλίου 1863 - 29 Απριλίου 1933)
Το ποίημα του Καβάφη, βέβαια, παρόλο που αναφέρεται στον Αντώνιο στην πραγματικότητα έχει μια πολύ ευρύτερη εφαρμογή και απευθύνεται ουσιαστικά σε κάθε άνθρωπο. Ο Αντώνιος, δηλαδή, συμβολίζει κάθε άνθρωπο που έχοντας αγωνιστεί στη ζωή του για να πετύχει τους στόχους και τα όνειρά του, έρχεται κάποια στιγμή αντιμέτωπος με την απώλεια όλων αυτών. Τότε είναι που, σύμφωνα με τον ποιητή, θα πρέπει να δείξει όλη του την ψυχική δύναμη, αντιμετωπίζοντας την απώλεια με αξιοπρέπεια και χωρίς κλάματα και παρακάλια. Ο άνθρωπος που σέβεται τον εαυτό του, αγωνίζεται για όσα επιθυμεί, αλλά είναι πάντοτε έτοιμος να αντιμετωπίσει και το ενδεχόμενο να χάσει όσα έχει αποκτήσει.
Ο ποιητής καθοδηγεί τον Αντώνιο για το πώς θα πρέπει να αντιμετωπίσει τις κρίσιμες στιγμές του τέλους. Μόλις ακουστεί ο αόρατος θίασος να περνά, μόλις δηλαδή γίνει αντιληπτό ότι πλησιάζει το τέλος, δεν υπάρχει λόγος να θρηνήσει για όσα χάνει, μιας και κάτι τέτοιο είναι μάταιο. Όσο κι αν ένας άνθρωπος θρηνεί μπροστά στο αναπόφευκτο του χαμού και της απώλειας, τίποτε δεν αλλάζει, γι’ αυτό το λόγο ο ποιητής μας προτρέπει να αποφύγουμε ένα ανώφελο συναισθηματικό ξέσπασμα.
Σαν να είσαι έτοιμος από καιρό, σαν να είσαι θαρραλέος, αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει, προτρέπει ο ποιητής, δίνοντας το βασικό μοτίβο του ποιήματος. Ο Καβάφης αναγνωρίζει ότι κανένας άνθρωπος δεν είναι ποτέ έτοιμος να δει να καταστρέφονται όλα εκείνα για τα οποία πάλεψε μια ζωή και κανείς δεν έχει το κουράγιο να μείνει ψύχραιμος μπροστά σε μια τόσο απόλυτη απώλεια. Γι’ αυτό μας λέει ότι θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε τη συμφορά σαν να είμαστε έτοιμοι, σαν να έχουμε το κουράγιο που χρειάζεται. Έστω κι αν μέσα μας νιώθουμε την ένταση του πόνου, θα πρέπει να μην λυγίσουμε μπροστά στην καταστροφή, θα πρέπει με κάθε τρόπο να διατηρήσουμε την αξιοπρέπειά μας.
Με απόλυτη συναισθηματική συγκράτηση θα πρέπει ο άνθρωπος να αντιμετωπίσει την καταστροφή και το κυριότερο δε θα πρέπει την ώρα που βλέπει το τέλος να πλησιάζει να αρνείται την πραγματικότητα, όσο δύσκολο κι αν είναι κάτι τέτοιο: Προ πάντων νά μή γελασθεῖς, μήν πεῖς πως ἦταν / ἕνα ὄνειρο, πώς ἀπατήθηκεν ἡ ἀκοή σου∙ Όπως ο Αντώνιος αντιλαμβάνεται ότι πλησιάζει το τέλος ακούγοντας τη συντροφιά του Θεού να εγκαταλείπει την πόλη, έτσι και για τους περισσότερους ανθρώπους υπάρχουν πάντοτε ενδείξεις ότι τα πράγματα δεν πηγαίνουν καλά κι ότι κάτι κακό πρόκειται να συμβεί. Αυτές τις ενδείξεις δε θα πρέπει οι άνθρωποι να τις αγνοούν, προσπαθώντας να πείσουν τον εαυτό τους ότι όλα είναι εντάξει και πως τίποτε κακό δε θα συμβεί. Οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι έτοιμοι να αναγνωρίσουν και να αποδεχτούν τα σημάδια που τους προειδοποιούν ότι πλησιάζει η στιγμή της απώλειας.
σάν που ταιριάζει σε πού ἀξιώθηκες μιά τέτοια πόλι, / πλησίασε σταθερά πρός τό παράθυρο: Ο Αντώνιος, αλλά και κάθε άνθρωπος, που έχει πετύχει σημαντικά πράγματα στη ζωή του, θα πρέπει όταν έρθει το τέλος να σεβαστεί την προσωπική του αξία και να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Ένας στρατιωτικός που είχε την τιμή να κατέχει μια τόσο σημαντική πολιτεία όπως είναι η Αλεξάνδρεια, δεν μπορεί παρά κι ο ίδιος να είναι ένας πολύ σημαντικός άνθρωπος και ως σημαντικός άνθρωπος θα πρέπει να δεχτεί το χάσιμο της αγαπημένης πολιτείας. Για έναν στρατιωτικό όπως ήταν ο Αντώνιος θα ήταν ξεπεσμός να κλαίει και να θρηνεί σκεπτόμενος ότι έρχεται η στιγμή της ήττας του.
Στην πραγματικότητα ο Αντώνιος όταν κατάλαβε ότι το όνειρο της Ανατολής φτάνει στο τέλος του, αντί να προετοιμαστεί για την ύστατη μάχη, φρόντισε να γλεντήσει όσο περισσότερο μπορούσε μαζί με την Κλεοπάτρα και στο τέλος αυτοκτόνησε.
Θα πρέπει τέλος να σημειωθεί ότι όπως ο Αντώνιος στο ποίημα συμβολίζει όλους τους ανθρώπους που έρχονται αντιμέτωποι με μια σημαντική απώλεια, έτσι και η Αλεξάνδρεια λειτουργεί ως σύμβολο όλων εκείνων των πολύτιμων αποκτημάτων για τα οποία κάποιος έχει παλέψει μια ολόκληρη ζωή. Ο Αντώνιος δε χάνει μόνο την Αλεξάνδρεια, χάνει την Κλεοπάτρα, τα παιδιά που είχαν αποκτήσει μαζί, τις υπόλοιπες κτήσεις του στην Ανατολή και φυσικά την πολυτελή ζωή στην οποία είχε πλέον συνηθίσει. Ο ποιητής δεν μπορούσε βέβαια να αναφερθεί σε όλα αυτά, γι’ αυτό και τα συμπεριέλαβε όλα στο όνομα της Αλεξάνδρειας, καθιστώντας την πόλη του διαχρονικό σύμβολο των σημαντικότερων και πολυτιμότερων αποκτημάτων.
Τα χαρακτηριστικότερα στοιχεία της δομής του ποιήματος είναι οι επαναλήψεις και οι προτρεπτικές προστακτικές. Τι πετυχαίνει με τα εκφραστικά αυτά μέσα ο ποιητής;
Το ποίημα αυτό ανήκει στα διδακτικά ποιήματα του Καβάφη, με τα οποία ο ποιητής επιχειρεί να περάσει στον αναγνώστη ουσιώδη μηνύματα για τη ζωή, αλλά και για τον τρόπο που οφείλουν οι άνθρωποι να αντιμετωπίζουν κάποιες καταστάσεις. Εδώ, ο Καβάφης με τις προτρεπτικές προστακτικές δίνει εντονότερα την παραινετική αυτή αίσθηση του ποιήματος, μιας και ο ουσιαστικός του σκοπός είναι να συμβουλεύσει, όχι βέβαια τον Αντώνιο, αλλά τον αναγνώστη που ενδεχομένως μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος με την απώλεια και την αποτυχία. Ο ποιητής, επομένως, με τις πολλαπλές προστακτικές προσπαθεί να καθοδηγήσει τον άνθρωπο που θα έρθει αντιμέτωπος με μια τόσο σημαντική απώλεια για το πώς θα πρέπει να φερθεί.
Ο Καβάφης εν γένει δε χρησιμοποιεί συχνά τις επαναλήψεις στην ποίησή του, αλλά όταν το κάνει αποσκοπεί στο να περάσει με ιδιαίτερη έμφαση το μήνυμα των στίχων ή των λέξεων που επαναλαμβάνει. Για παράδειγμα ο στίχος: «Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό, σά θαρραλέος», επαναλαμβάνεται καθώς φέρει το κεντρικό νόημα του ποιήματος. Η στάση που οφείλει να κρατήσει ο Αντώνιος μπροστά στην απώλεια της Αλεξάνδρειας είναι μια αξιοπρεπής ψυχραιμία, που θα δείξει στους άλλους ανθρώπους ότι αφενός ήταν προετοιμασμένος από καιρό για μια πιθανή αποτυχία κι αφετέρου ότι διαθέτει αρκετό θάρρος για να αντέξει την συνολική απώλεια όλων εκείνων των αποκτημάτων για τα οποία αγωνίστηκε μια ολόκληρη ζωή.
Να εξετάσετε τι θέση κατέχουν στο ποίημα οι στίχοι 7 και 8 και να τους συσχετίσετε με τους προηγούμενους και με τους επόμενους.
Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό, σά θαρραλέος,
ἀποχαιρέτα την, τήν Ἀλεξάνδρεια πού φεύγει.
Οι στίχοι αυτοί περιέχουν το κεντρικό μήνυμα του ποιήματος, υπό την έννοια ότι η βασική μέριμνα του ποιητή είναι να διασφαλιστεί η αξιοπρεπής στάση του ατόμου απέναντι σε μια ενδεχόμενη απώλεια. Όταν κάποιος αντιληφθεί ότι πλησιάζει η στιγμή που θα χάσει όλα όσα έχει πετύχει στη ζωή του, όπως αυτό συμβαίνει στον Αντώνιο, τότε θα πρέπει να φανεί ψύχραιμος σαν να ήταν πάντοτε προετοιμασμένος για μια ενδεχόμενη αποτυχία.
Οι στίχοι που προηγούνται του κεντρικού αυτού μηνύματος περιγράφουν τη στιγμή που ο Αντώνιος αντιλαμβάνεται ότι ο προστάτης Θεός τον εγκαταλείπει και πως είναι πλέον δεδομένη η πτώση του. Ενώ, οι στίχοι που ακολουθούν είναι οι κατευθυντήριες οδηγίες του ποιητή για το πώς θα πρέπει να αντιδράσει ο Αντώνιος και άρα κάθε άνθρωπος που συνειδητοποιεί ότι έχει έρθει αντιμέτωπος με το τέλος της επιτυχημένης διαδρομής του.
Τι συμβολίζει στο ποίημα η Αλεξάνδρεια και ο Αντώνιος;
Όταν ο ποιητής προτρέπει τον Αντώνιο να αποχαιρετήσει την Αλεξάνδρεια που χάνει, εννοεί ότι θα πρέπει να αποδεχτεί το γεγονός ότι ήρθε η στιγμή που θα χάσει όλα όσα έχει αποκτήσει στη ζωή του με πολλούς αγώνες. Η Αλεξάνδρεια επομένως συμβολίζει όλα τα αγαθά που κάποιος έχει αποκτήσει, αλλά πολύ περισσότερο κάθε τι που αποτελεί το πολυτιμότερο όνειρο ενός ανθρώπου, που για κάποιο διάστημα κατάφερε να το υλοποιήσει και πλέον το χάνει. Η Αλεξάνδρεια γίνεται εδώ το σύμβολο των πιο σημαντικών αποκτημάτων, αλλά και των προσδοκιών που έχει κάποιος για το μέλλον του. Ο Καβάφης καθιστά την Αλεξάνδρεια ένα πολυσήμαντο σύμβολο, γεγονός που ως ένα βαθμό εξηγείται από την ιδιαίτερη αγάπη που είχε ο ποιητής για τη γενέτειρά του και από τη διάθεσή του να τιμήσει την πόλη του.
Ο Αντώνιος από την άλλη συμβολίζει κάθε άνθρωπο που έχει επιτύχει σημαντικά πράγματα στη ζωή του και κάποτε έρχεται αντιμέτωπος με την απώλεια όλων αυτών των επιτευγμάτων. Ο ποιητής χρησιμοποιεί ουσιαστικά την ιστορία του Αντώνιου για να απευθυνθεί σε όλους τους ανθρώπους, καθώς για όλους τους ανθρώπους είναι πιθανό κάποια στιγμή να βρεθούν αντιμέτωποι με μια σημαντική απώλεια. Όπως, λοιπόν, προτρέπει τον Αντώνιο να σταθεί στο ύψος του και να αντιμετωπίσει την κατάσταση με αξιοπρέπεια, το ίδιο ακριβώς ζητάει ο ποιητής κι από τους αναγνώστες του.
Απαγγελία του γνωστού ποιήματος του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη από την αείμνηστη Έλλη Λαμπέτη. Ακολουθεί το ορχηστρικό κομμάτι «Carousel» σε σύνθεση Ευανθίας Ρεμπούτσικα (CD: Το Αστέρι και η Ευχή, 1998).
Ο τίτλος του ποιήματος: Είναι αυτούσιος παρμένος από μια περικοπή του Πλουτάρχου, που αναφέρεται λίγα χρόνια 34 π.Χ. πριν από την ήττα του Αντωνίου που έγινε το 31 π.Χ. Το παράδοξο αυτό γεγονός εκτυλίχθηκε τα μεσάνυχτα της κρίσιμης αναμέτρησης του Αντώνιου με τον Οκταβιανό. Είναι η ερμηνεία που έδωσαν οι ντόπιοι στο παράδοξο γεγονός.
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, την παραμονή της μεγάλης επίθεσης του Οκταβιανού, ξαφνικά τη νύχτα ακούστηκαν ήχοι μελωδικών οργάνων και μεγάλη φασαρία από κόσμο που χόρευε με βακχικούς αλαλαγμούς. Ήταν σα να κινούνταν ένας θορυβώδης θίασος προς την έξοδο της πόλης και ο θόρυβος σταμάτησε μόλις πέρασε τις πύλες, γεγονός που δημιούργησε μεγάλη αίσθηση στους κατοίκους που θεώρησαν ότι ήταν ένα σημάδι ότι ο προστάτης θεός του Αντωνίου, ο Διόνυσος, τον εγκατέλειπε.
Ο ήρωας του ποιήματος: Ρωμαίος στρατηγός, Μάρκος Αντώνιος (82-30 π.χ.). Διαδέχθηκε τον Καίσαρα μετά το θάνατο του και έγινε κυρίαρχος της Ρώμης. Νικήθηκε στη ναυμαχία στο Άκτιο από τον Οκταβιανό και ένα χρόνο αργότερα αυτοκτόνησε πέφτοντας πάνω στο σπαθί του. Στο ποίημα βρίσκεται αντιμέτωπος με την αποτυχία, με το τέλος και τη ματαίωση των σχεδίων του. Ο ποιητής του υποδεικνύει να αντιμετωπίσει με ψυχραιμία, ρεαλισμό, αξιοπρέπεια το τέλος που έρχεται και να το αποδεχτεί ως μια ανέκκλητη πραγματικότητα.
Στόχος του ποιητή: «Ο Καβάφης δεν εζήτησε να μετουσιώσει ποιητικά τα μεγάλα πρόσωπα και τα μεγάλα γεγονότα της ελληνικής ιστορίας. Έκανε την αντίθετη δουλειά. Ζήτησε να αναστήσει και τα πιο άγνωστα πρόσωπα στην πορεία του ιστορικού γίγνεσθαι. Και τα έκανε σύμβολα της σκοτεινής ζωής που υπάρχει παντού και πάντα κατά ένα τρόπο ανάλογο. Τους έδωσε σημασία όχι ηρωική, αλλά ανθρώπινη. Γι’ αυτό και διάλεξε τα θέματά του από την εποχή της παρακμής – θέματα φθοράς και ματαιότητας της ζωής και της σκέψης. Κι όσα πρόσωπα και πράγματα είχανε καθαυτά κάποιαν ιστορική σημασία, τα «ερμήνεψε» διαφορετικά απ’ ό,τι η «επίσημη» ιστορία τα ερμηνεύει».
Δομή του ποιήματος:
Το ποίημα χωρίζεται σε δύο μέρη:
★Το πρώτο εισάγει το θέμα της ήττας και του αναπόφευκτου τέλους που έρχεται μοιραία (στ.1-6).
★Το δεύτερο μέρος αναπτύσσει το μοτίβο μιας ψύχραιμης αποδοχής των γεγονότων, χωρίς παρακλητικές ικεσίες και αυταπάτες (στ.7-19).
Αφηγηματική τεχνική:
Το ποίημα ξεκινά in media res. Ο αφηγητής είναι παρών στο δωμάτιο του ήρωα του. Είναι παντογνώστης, ένα alter ego του ήρωα που πλησιάζει το τέλος του.Τον εαυτό του είναι τον οποίο παραινεί διαμέσου του Αντωνίου. Με αμεσότητα και ρεαλισμό απευθύνεται το β' ενικό πρόσωπο στον ήρωα και στον αναγνώστη.
Τα σύμβολα του ποιήματος:
★Ο Αντώνιος: είναι ο εκλεκτός της τύχης, ο άνθρωπος απέναντι στον οποίο η ζωή υπήρξε ιδιαίτερα γενναιόδωρη, ώστε να ζήσει μια ζωή αξιοζήλευτη που υπερβαίνει το κοινό μέτρο. Είναι το επιτυχημένο και φιλόδοξο άτομο που έζησε μια ζωή ξεχωριστή και αξιοζήλευτη. Αυτή η ζωή όμως βρίσκεται αιφνίδια και απρόβλεπτα μπροστά στο χείλος της καταστροφής ή μπροστά στο θάνατο.
★Η Αλεξάνδρεια: είναι η ξεχωριστή και επιτυχημένη ζωή, με τις πνευματικές και υλικές της απολαύσεις που έζησε ένα επιτυχημένο άτομο, μια ζωή όμως που δεν κράτησε ως το τέλος, αφού ανατρέπεται αιφνίδια και οδηγείται στο τέλος της.
Αποτελεί βασικό πόλο της ποίησης του Καβάφη. Είναι το κέντρο της τέχνης και της παιδείας στην Ανατολή. Είναι η κιβωτός του Ελληνισμού.
★Ο αόρατος θίασος: είναι το δυσοίωνο μήνυμα, το κακό προμήνυμα για το επερχόμενο τέλος. Συνδέει το ποίημα με το θρύλο, όπως μας τον παρέδωσε ο Πλούταρχος. Σύμφωνα με αυτό, είναι η συνοδεία του θεού Διόνυσου, η οποία όταν περνά σημαίνει ότι εγκαταλείπει τον Αντώνιο (τον κάθε Αντώνιο). Ο απερχόμενος λοιπόν θίασος συμβολίζει την απώλεια της περασμένης ευτυχίας, τον πρότερο - λαμπρό αλλά αποτυχημένο βίο και σημαδεύει το τέλος της ζωής του ήρωα.
★Ο Θεός (Διόνυσος): συμβολίζει την τύχη που αποσύρει ξαφνικά την εύνοια της από τον εκλεκτό της ώστε να οδηγηθεί στην αποτυχία ή στο θάνατο.
★Ώρα μεσάνυχτα: είναι ο χρόνος που το άτομο είναι εντελώς ανυποψίαστο για το επερχόμενο τέλος, άρα και εντελώς ανέτοιμο να το δεχτεί και να το αντιμετωπίσει.
★Μουσικές εξαίσιες, ήχοι: είναι οι ωραίες στιγμές, οι επιτυχίες της ζωής που φτάνουν στο τέλος τους και τις οποίες το άτομο καλείται να αναπολήσει ως τελευταία απόλαυση αυτής της ζωής που χάνει οριστικά.
Ο Διδακτικός χαρακτήρας του ποιήματος: το ποίημα έχει έντονα διδακτικό χαρακτήρα. Αυτό φαίνεται από τα εξής:
★Από τη χρήση του β' προσώπου
★Από τις αλλεπάλληλες προτροπές και αποτροπές που το αποτελούν
★Από την προτροπή που απευθύνει ο ποιητής προς τον ήρωά του να εκπληρώσει το χρέος που έχει απέναντι στον εαυτό του και να μην τον ταπεινώσει, διατηρώντας ως το τέλος την αξιοπρέπειά του και αντιμετωπίζοντας το τέλος με θάρρος.
Οι Προτροπές και οι Αποτροπές του ποιήματος: το ποίημα είναι δομημένο πάνω σε αλλεπάλληλες προτροπές και αποτροπές:
★«μη ανωφέλετα θρηνήσεις»: μην κλάψεις μπροστά στο τέλος, είναι μάταιο, το κακό είναι ανέκκλητο. Δέξου με στωϊκότητα και αυτοκυριαρχία ό,τι έγινε.
★«αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει»: αποδέξου την πραγματικότητα, θεώρησε τετελεσμένο το κακό, δείξε αποφασιστικότητα.
★«μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου, μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχτείς»: μην τρέφεις ψευδαπάτες, αποδέξου με ρεαλισμό τη σκληρή πραγματικότητα.
★«όχι με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα»: αντιμετώπισε με θάρρος την πραγματικότητα, μην πέσεις χαμηλά, μην υιοθετήσεις συμπεριφορά που σε εκθέτει και σε ταπεινώνει.
★«πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο κι άκουσε με συγκίνησιν...ως τελευταία απόλαυσι»: αποδέξου το τέλος και αναπόλησε τις ωραίες στιγμές τις επιτυχίες που άφησε πίσω της η ζωή, που τώρα τελειώνει.
Ανάλυση του ποιήματος:
Στίχοι 1-6
«Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ’ ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές –
την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανωφέλετα θρηνήσεις»
«Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ’ ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές –
την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανωφέλετα θρηνήσεις»
Ώρα μεσάνυχτα - ώρα μηδέν. Το τέλος και η αρχή. Μια μυστηριακή ατμόσφαιρα και υποβλητικότητα, στην οποία κυριαρχεί η αίσθηση της ακοής. Υπάρχει έντονη μουσικότητα, στοιχείο του συμβολισμού. Ο αόρατος θίασος συντείνει και αυτός στη μυστηριακή ατμόσφαιρα. Το σαν εδώ σημαίνει ότι ο αόρατος θίασος συμβολίζει το Θεό Διόνυσο, ο οποίος τώρα εγκαταλείπει τον Αντώνιο. Είναι όμως και ο θάνατος, η ζωή που τον εγκαταλείπει. Στους στίχους 4-6 δίνεται η ολοκληρωτική καταστροφή, γιατί η τύχη του τον εγκαταλείπει. Ενδίδει, άρα σημαίνει οδηγείται στην αποτυχία του Αντωνίου στο Άκτιον και σημαδεύει το τέλος της ζωής ενός ανθρώπου εξαιρετικού.
Ο Αντώνιος δεν ήταν οποιοδήποτε πρόσωπο. Ήταν ένας μεγάλος στρατηγός, ένας άνθρωπος που γνώρισε το σώμα και το πνεύμα της Αλεξάνδρειας και έγινε γνωστός στην Ανατολή. Η αποτυχία λοιπόν δίνεται πέρα από την τύχη και με τα έργα του που απέτυχαν και τα σχέδια της ζωής του που βγήκαν όλα πλάνες. Ό,τι ονειρεύτηκε, ό,τι επιδίωξε, ό,τι οραματίστηκε ο Αντώνιος, έρχεται μια στιγμή που όλα ματαιώνονται. Άρα, στους στίχους αυτούς εντοπίζουμε το στοιχείο της ματαίωσης και της αποτυχίας, του αδιεξόδου και του εγκλεισμού, γιατί παγιδεύεται ο ήρωας μέσα στις τρεις λέξεις που δηλώνουν την ολοκληρωτική καταστροφή, τύχη, έργα, σχέδια. Άσχετα αν απέτυχε ο ήρωας δεν παύει από το να είναι εξαιρετικό πρόσωπο. Τον προτρέπει ο Καβάφης να μην καταφύγει σε ανώφελους θρήνους γιατί η ζωή σε θέλει γίγαντα, έτοιμο, προετοιμασμένο, θαρραλέο. Μην ξεπέσεις σε ανώφελους θρήνους, γιατί δεν πρόκειται να αλλάξει η κατάσταση. Η αποτυχία και η συμφορά είναι εκ των προτέρων δηλωμένες.
Στίχοι 7-8
«Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει»
«Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει»
Στους στίχους αυτούς βρίσκεται το κέντρο βάρους του ποιήματος. Την αποτυχία και το θάνατο λέει ο ποιητής πρέπει να τα περιμένεις από καιρό (στην πραγματικότητα ο ήρωας εδώ δεν είναι έτοιμος, γιατί το κακό το βρήκε ξαφνικά), να είμαστε προετοιμασμένοι για τέτοια πράγματα, θαρραλέοι (και δεν μπορεί παρά να είναι θαρραλέος ο άνθρωπος που κατέκτησε την επιτυχία). Είναι μια ήρεμη, στωϊκή αντιμετώπιση του θανάτου. Με μια τέτοια προετοιμασία ζητά ο ποιητής να αποχαιρετήσουμε την Αλεξάνδρεια που φεύγει. Η Αλεξάνδρεια, η οποία προσωποποιείται φεύγει αντικειμενικά εκ των προτέρων και καλείται πρώτα-πρώτα αυτό να το συνειδητοποιήσει ο ήρωας. Η Αλεξάνδρεια είναι η πόλη που έζησε ο ήρωας αλλά συμβολίζει και την ίδια τη ζωή. Στην αρχή, ο ποιητής είπε πως ο Θεός Διόνυσος εγκατέλειψε τον ήρωα, όπως αναφέρεται και στον τίτλο του ποιήματος. Τώρα και η πόλη τον εγκαταλείπει, έτσι και στις δύο περιπτώσεις οι δύο λέξεις αυτές συμβολίζουν τη ζωή που φεύγει.
Στίχοι 9-11
«Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς»
«Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς»
Με τη λέξη προ πάντων, ο ποιητής θέλει να δώσει την αξιοπρέπεια και το επίπεδο του ήρωα μπροστά στην ολοκληρωτική καταστροφή. Τον καλεί όχι μόνο να μη θρηνήσει αλλά ούτε και να επιτρέψει στον εαυτό του αυταπάτες, ότι δήθεν πρόκειται για όνειρο, ότι η ένδειξη ότι πλησιάζει ο θάνατος δεν είναι πραγματική, ότι οι μουσικές εξαίσιες και οι φωνές είναι απλά μια ακουστική ψευδαίσθηση. Τον προτρέπει να αποβάλει κάθε ελπίδα, γιατί μια τέτοια αυταπάτη είναι αδυναμία που τον κάνει να ξεπέφτει, να χάνει την αξιοπρέπεια του.
Στίχοι 12-13
«Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι»
«Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι»
Εδώ, υπενθυμίζει στον καβαφικό ήρωα τον ηθικό-πνευματικό εξοπλισμό που πήρε από την πόλη του, την Αλεξάνδρεια. Άρα, η πόλη εδώ συμβολίζει την Αλεξανδρινή ζωή που του χάρισε τον πλούτο, την ευμάρεια, τη δόξα, τα υλικά και πνευματικά αγαθά, τα αξιώματα. Η στάση του απέναντι στην αποτυχία και στο τέλος πρέπει να είναι ανάλογη της ζωής που έζησε. Έχει χρέος λοιπόν να αποχαιρετήσει τη ζωή με αξιοπρέπεια, γιατί αυτή του έδωσε μια σωστή προπαίδεια ώστε να αντιμετωπίζει το θάνατο με μια φιλοσοφική, στωϊκή διάθεση. Γι’ αυτό το λόγο, δεν πρέπει να καταδεχτεί ο άξιος, καβαφικός ήρωας που έφτασε τόσο ψηλά τις μάταιες ελπίδες, γιατί δεν είναι τυχαίος-κοινός άνθρωπος αλλά ξεχωριστός, που έζησε μια υψηλή ζωή. Πρέπει να παραμείνει ψηλά ως το τέλος, να μην ξεπέσει χαμηλά, να μην ταπεινωθεί. Έτσι, στους στίχους αυτούς εξαίρεται το ίδιο το άτομο αλλά και η πόλη η Αλεξάνδρεια.
Στίχοι 14-19
«πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ’ όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις»
«πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ’ όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις»
Στους τελευταίους στίχους, ο ποιητής προτρέπει το εξαιρετικό άτομο να δει την πραγματικότητα. Το παράθυρο λειτουργεί εδώ ως οθόνη στην οποία θα «προβληθεί» η ζωή που φεύγει, ενώ ο ήρωας θεωρούσε τους τέσσερις τοίχους της κάμαράς του ασφαλές καταφύγιο. Είναι αυτό που συνδέει τον έγκλειστο με το έξω. Έτσι, η ασφάλεια του μέσα χώρου απειλείται από αυτά που θα δει ο ήρωας πλησιάζοντας το παράθυρο. Συνειδητοποιεί πως η αυτοπαγίδευση, ο ηθελημένος εγκλεισμός δεν του πρόσφεραν την προστασία που ανέμενε.
Ο Καβάφης καλεί τον ήρωα του να προχωρήσει ακόμα ένα σκαλί πιο πάνω στην αξιοπρεπή αντιμετώπιση του θανάτου. Η εικόνα εδώ μας συνδέει πάλι με τον αόρατο θίασο και τις προτροπές του ποιητή. Η λέξη σταθερά σημαίνει άφοβα, θαρραλέα. Να υποδεχτεί τον επερχόμενο θάνατο με συγκίνηση, βέβαια σαν άνθρωπος αλλά όχι και με το ξεπεσμό σε ικεσίες όπως κάνουν οι δειλοί για επιβράδυνση του τέλους. Η κίνηση του ήρωα προς το παράθυρο έχει, όπως και όλο το ποίημα, έντονη θεατρικότητα. Μοιάζει με το βηματισμό του μελλοθάνατου προς το ικρίωμα.
Οι παραινέσεις τελειώνουν και η συναισθηματική φόρτιση του έγκλειστου πρέπει να είναι μετρημένη. Απαιτείται ψύχραιμη αποδοχή του τέλους και δύναμη ψυχής για να αποχαιρετήσει την υψηλή ζωή που του δόθηκε η ευκαιρία να ζήσει. Το άτομο θα πρέπει να ακούσει τους ήχους και τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου. Να μπορέσει να νιώσει βαθιά την τελευταία εξαίσια έκφραση της θεϊκής ζωής που χάνει. Ο Αντώνιος αξιοποίησε τις οδηγίες του ποιητή και θα είναι τώρα σε θέση να αποχωριστεί τη ζωή. Η Αλεξάνδρεια δεν φεύγει απλώς, τώρα τη χάνει ενώ ήταν δική του, ήταν μέτοχος και του αφαιρείται, με το κεφάλι όμως ψηλά.
Κεντρική Ιδέα:
Ο άνθρωπος δεν πρέπει να λυγίζει στη ζωή του όσες δυσκολίες κι αν έχει. Πρέπει να μένει όρθιος και αξιοπρεπής μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής του.
Το δίδαγμα του ποιήματος:
Ο άνθρωπος που η ζωή τον αξίωσε να φτάσει ψηλά και να γνωρίσει την επιτυχία, πρέπει να αποδέχεται με αξιοπρέπεια την πτώση και το τέλος. Να αποφεύγει οτιδήποτε μπορεί να τον ταπεινώσει ή να τον εκθέσει. Πρέπει να παραμένει στο ύψος του. Γνωρίσματα αυτής της αξιοπρεπούς αποδοχής της πραγματικότητας είναι:
★η ρεαλιστική αποδοχή της πραγματικότητας
★η θαρραλέα στάση
★η αυτοκυριαρχία
Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον, Κ. Καβάφη
ΑΠΟΛΕΙΠΕΙΝ Ο ΘΕΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΝ * [1911]
Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ', ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές-
την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανοφέλετα θρηνήσεις.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει.
Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου·
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι,
πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ' όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ώς τελευταίαν απόλαυσι τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις.
*Κ.Π.Καβάφη. Ποιήματα. Α' (1896-1918).
ΑΠΟΛΕΙΠΕΙΝ Ο ΘΕΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΝ * [1911]
Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ', ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές-
την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανοφέλετα θρηνήσεις.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει.
Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου·
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι,
πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ' όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ώς τελευταίαν απόλαυσι τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις.
*Κ.Π.Καβάφη. Ποιήματα. Α' (1896-1918).
Ας δούμε κι ένα πολύ όμορφο βίντεο αγαπητοί μου αναγνώστες, όπου μας απαγγέλλει το εν λόγω ποίημα του Καβάφη, ο μεγάλος ηθοποιός Δημήτρης Χορν, σε μουσική υπόκρουση Μάνου Χατζηδάκι από το αριστούργημά του «Το Βαλς Των Χαμένων Ονείρων».
Ένα σύντομο αυτοβιογραφικό σημείωμα του ποιητή Κωνσταντίνου Καβάφη (29 Απριλίου 1863 - 29 Απριλίου 1933) ενός από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές της σύγχρονης εποχής.
«Εἶμαι Κωνσταντινουπολίτης τὴν καταγωγήν, ἀλλὰ ἐγεννήθηκα στὴν Ἀλεξάνδρεια - σ' ἕνα σπίτι τῆς ὁδοῦ Σερίφ· μικρὸς πολὺ ἔφυγα, καὶ ἀρκετὸ μέρος τῆς παιδικῆς μου ἡλικίας τὸ πέρασα στὴν Ἀγγλία. Κατόπιν ἐπισκέφθην τὴν χώραν αὐτὴν μεγάλος, ἀλλὰ γιὰ μικρὸν χρονικὸν διάστημα. Διέμεινα καὶ στὴ Γαλλία. Στὴν ἐφηβικήν μου ἡλικίαν κατοίκησα ὑπὲρ τὰ δύο ἔτη στὴν Κωνσταντινούπολη. Στὴν Ἑλλάδα εἶναι πολλὰ χρόνια ποὺ δὲν ἐπῆγα. Ἡ τελευταία μου ἐργασία ἦταν ὑπαλλήλου εἰς ἕνα κυβερνητικὸν γραφεῖον ἐξαρτώμενον ἀπὸ τὸ ὑπουργεῖον τῶν Δημοσίων Ἔργων τῆς Αἰγύπτου. Ξέρω Ἀγγλικά, Γαλλικὰ καὶ ὁλίγα Ἰταλικά.» 2η Ανάλυση του ποιήματος
Κωνσταντίνος Καβάφης «Ἀπολείπειν ὁ Θεός Ἀντώνιον»
Ο Μάρκος Αντώνιος συμμετείχε το 43 π.Χ. στο σχηματισμό της Δεύτερης Τριανδρίας, μαζί με τον Οκταβιανό και το Λέπιδο, με σκοπό τη διεκδίκηση της εξουσίας του Ρωμαϊκού κράτους. Ένα χρόνο μετά, αφού είχαν νικήσει τους δολοφόνους του Ιούλιου Καίσαρα, μοιράστηκαν τα εδάφη που κατείχε η Ρώμη, δίνοντας στον Αντώνιο τις κτήσεις στην Ανατολή.
Ο Μάρκος Αντώνιος στην Κιλικία (περιοχή της Μικράς Ασίας, απέναντι από την Κύπρο) συνάντησε την Κλεοπάτρα και εντυπωσιασμένος από την ομορφιά της, αντί να την τιμωρήσει για τη βοήθεια που είχε προσφέρει στους δολοφόνους του Καίσαρα, την έκανε ερωμένη του. Ο Αντώνιος σύντομα ερωτεύτηκε με πάθος την Κλεοπάτρα και άρχισε να αμελεί τις υποχρεώσεις του απέναντι στο Ρωμαϊκό κράτος και κυρίως απέναντι στη σύζυγό του την Οκταβία, η οποία ήταν αδερφή του Οκταβιανού.
Ενώ ο Οκταβιανός κατόρθωσε να εξουδετερώσει τον Λέπιδο και να συγκεντρώσει την εξουσία της Ρώμης, ο Αντώνιος σχεδίαζε να δημιουργήσει μια χωριστή αυτοκρατορία την οποία θα διοικούσε μαζί με την Κλεοπάτρα. Ο Οκταβιανός όμως αγανακτισμένος με τη στάση του Αντώνιου απέναντι στην αδερφή του και αναγνωρίζοντας τις επεκτατικές βλέψεις του εις βάρος του Ρωμαϊκού κράτους, έστρεψε τη Σύγκλητο εναντίον του, τον καθαίρεσε και κήρυξε πόλεμο κατά της Αιγύπτου. Ο πόλεμος αυτός, που ουσιαστικά ήταν ένας εμφύλιος ανάμεσα στον Οκταβιανό και τον Αντώνιο, κρίθηκε με τη ναυμαχία στο Άκτιο το 31 π.Χ. όπου οι δυνάμεις της Κλεοπάτρας και του Αντώνιου κατατροπώθηκαν.
Λίγους μήνες μετά ο Οκταβιανός κινήθηκε κατά της Αλεξάνδρειας (30 π.Χ.), και θέλοντας να χτυπήσει την πόλη και από τη στεριά και από τη θάλασσα, συγκέντρωσε ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις γύρω από την πόλη. Το τέλος του Αντώνιου ήταν πια δεδομένο.
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, την παραμονή της μεγάλης επίθεσης του Οκταβιανού, ξαφνικά τη νύχτα ακούστηκαν ήχοι μελωδικών οργάνων και μεγάλη φασαρία από κόσμο που χόρευε με βακχικούς αλαλαγμούς. Ήταν σα να κινούνταν ένας θορυβώδης θίασος προς την έξοδο της πόλης και ο θόρυβος σταμάτησε μόλις πέρασε τις πύλες, γεγονός που δημιούργησε μεγάλη αίσθηση στους κατοίκους που θεώρησαν ότι ήταν ένα σημάδι ότι ο προστάτης θεός του Αντώνιου, ο Διόνυσος, τον εγκατέλειπε.
Το «Ἀπολείπειν ὁ Θεός Ἀντώνιον» του Κωνσταντίνου Καβάφη, αναφέρεται στη μεγάλη αξία που έχει η διατήρηση της αξιοπρέπειας μπροστά στην απώλεια. Ο Καβάφης παρουσιάζει τον Αντώνιο τη στιγμή που ακούει τον αόρατο θίασο να απομακρύνεται από την πόλη και συνειδητοποιεί ότι ο προστάτης θεός του τον εγκαταλείπει. Η κρίσιμη εκείνη στιγμή που ο Αντώνιος αντιλαμβάνεται ότι η ήττα του είναι δεδομένη και ότι όλα όσα απέκτησε στη ζωή του και όλα όσα σχεδίαζε για το μέλλον του, φτάνουν στο τέλος τους, έχει ιδιαίτερη αξία, καθώς ακριβώς εκείνη τη στιγμή ο Αντώνιος θα πρέπει να σεβαστεί τον εαυτό του και να μη φανεί λιπόψυχος. Αν ο Αντώνιος αρχίσει να παρακαλάει για τη ζωή του και αρχίσει να κλαίει, όπως θα έκανε ένας δειλός άνθρωπος, αυτό θα σήμαινε ότι πέρα από τις κτήσεις του και τα αξιώματά του, θα έχανε και κάτι πολύ πιο σημαντικό, θα έχανε την αξιοπρέπειά του.
Ο Αντώνιος υπήρξε ένας γενναίος στρατιωτικός και είχε κατορθώσει να κατακτήσει πολλά εδάφη, γεγονός που υποδεικνύει ότι θα πρέπει με παρόμοια γενναίο τρόπο να αντιμετωπίσει τώρα και την απώλεια όλων των αποκτημάτων του.
Το ποίημα του Καβάφη, βέβαια, παρόλο που αναφέρεται στον Αντώνιο στην πραγματικότητα έχει μια πολύ ευρύτερη εφαρμογή και απευθύνεται ουσιαστικά σε κάθε άνθρωπο. Ο Αντώνιος, δηλαδή, συμβολίζει κάθε άνθρωπο που έχοντας αγωνιστεί στη ζωή του για να πετύχει τους στόχους και τα όνειρά του, έρχεται κάποια στιγμή αντιμέτωπος με την απώλεια όλων αυτών. Τότε είναι που, σύμφωνα με τον ποιητή, θα πρέπει να δείξει όλη του την ψυχική δύναμη, αντιμετωπίζοντας την απώλεια με αξιοπρέπεια και χωρίς κλάματα και παρακάλια. Ο άνθρωπος που σέβεται τον εαυτό του, αγωνίζεται για όσα επιθυμεί, αλλά είναι πάντοτε έτοιμος να αντιμετωπίσει και το ενδεχόμενο να χάσει όσα έχει αποκτήσει.
Ο ποιητής καθοδηγεί τον Αντώνιο για το πώς θα πρέπει να αντιμετωπίσει τις κρίσιμες στιγμές του τέλους. Μόλις ακουστεί ο αόρατος θίασος να περνά, μόλις δηλαδή γίνει αντιληπτό ότι πλησιάζει το τέλος, δεν υπάρχει λόγος να θρηνήσει για όσα χάνει, μιας και κάτι τέτοιο είναι μάταιο. Όσο κι αν ένας άνθρωπος θρηνεί μπροστά στο αναπόφευκτο του χαμού και της απώλειας, τίποτε δεν αλλάζει, γι’ αυτό το λόγο ο ποιητής μας προτρέπει να αποφύγουμε ένα ανώφελο συναισθηματικό ξέσπασμα.
Σαν να είσαι έτοιμος από καιρό, σαν να είσαι θαρραλέος, αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει, προτρέπει ο ποιητής, δίνοντας το βασικό μοτίβο του ποιήματος. Ο Καβάφης αναγνωρίζει ότι κανένας άνθρωπος δεν είναι ποτέ έτοιμος να δει να καταστρέφονται όλα εκείνα για τα οποία πάλεψε μια ζωή και κανείς δεν έχει το κουράγιο να μείνει ψύχραιμος μπροστά σε μια τόσο απόλυτη απώλεια. Γι’ αυτό μας λέει ότι θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε τη συμφορά σαν να είμαστε έτοιμοι, σαν να έχουμε το κουράγιο που χρειάζεται. Έστω κι αν μέσα μας νιώθουμε την ένταση του πόνου, θα πρέπει να μην λυγίσουμε μπροστά στην καταστροφή, θα πρέπει με κάθε τρόπο να διατηρήσουμε την αξιοπρέπειά μας.
Με απόλυτη συναισθηματική συγκράτηση θα πρέπει ο άνθρωπος να αντιμετωπίσει την καταστροφή και το κυριότερο δε θα πρέπει την ώρα που βλέπει το τέλος να πλησιάζει να αρνείται την πραγματικότητα, όσο δύσκολο κι αν είναι κάτι τέτοιο: Προ πάντων νά μή γελασθεῖς, μήν πεῖς πως ἦταν / ἕνα ὄνειρο, πώς ἀπατήθηκεν ἡ ἀκοή σου∙ Όπως ο Αντώνιος αντιλαμβάνεται ότι πλησιάζει το τέλος ακούγοντας τη συντροφιά του Θεού να εγκαταλείπει την πόλη, έτσι και για τους περισσότερους ανθρώπους υπάρχουν πάντοτε ενδείξεις ότι τα πράγματα δεν πηγαίνουν καλά κι ότι κάτι κακό πρόκειται να συμβεί. Αυτές τις ενδείξεις δε θα πρέπει οι άνθρωποι να τις αγνοούν, προσπαθώντας να πείσουν τον εαυτό τους ότι όλα είναι εντάξει και πως τίποτε κακό δε θα συμβεί. Οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι έτοιμοι να αναγνωρίσουν και να αποδεχτούν τα σημάδια που τους προειδοποιούν ότι πλησιάζει η στιγμή της απώλειας.
σάν που ταιριάζει σε πού ἀξιώθηκες μιά τέτοια πόλι, / πλησίασε σταθερά πρός τό παράθυρο: Ο Αντώνιος, αλλά και κάθε άνθρωπος, που έχει πετύχει σημαντικά πράγματα στη ζωή του, θα πρέπει όταν έρθει το τέλος να σεβαστεί την προσωπική του αξία και να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Ένας στρατιωτικός που είχε την τιμή να κατέχει μια τόσο σημαντική πολιτεία όπως είναι η Αλεξάνδρεια, δεν μπορεί παρά κι ο ίδιος να είναι ένας πολύ σημαντικός άνθρωπος και ως σημαντικός άνθρωπος θα πρέπει να δεχτεί το χάσιμο της αγαπημένης πολιτείας. Για έναν στρατιωτικό όπως ήταν ο Αντώνιος θα ήταν ξεπεσμός να κλαίει και να θρηνεί σκεπτόμενος ότι έρχεται η στιγμή της ήττας του.
Στην πραγματικότητα ο Αντώνιος όταν κατάλαβε ότι το όνειρο της Ανατολής φτάνει στο τέλος του, αντί να προετοιμαστεί για την ύστατη μάχη, φρόντισε να γλεντήσει όσο περισσότερο μπορούσε μαζί με την Κλεοπάτρα και στο τέλος αυτοκτόνησε.
Θα πρέπει τέλος να σημειωθεί ότι όπως ο Αντώνιος στο ποίημα συμβολίζει όλους τους ανθρώπους που έρχονται αντιμέτωποι με μια σημαντική απώλεια, έτσι και η Αλεξάνδρεια λειτουργεί ως σύμβολο όλων εκείνων των πολύτιμων αποκτημάτων για τα οποία κάποιος έχει παλέψει μια ολόκληρη ζωή. Ο Αντώνιος δε χάνει μόνο την Αλεξάνδρεια, χάνει την Κλεοπάτρα, τα παιδιά που είχαν αποκτήσει μαζί, τις υπόλοιπες κτήσεις του στην Ανατολή και φυσικά την πολυτελή ζωή στην οποία είχε πλέον συνηθίσει. Ο ποιητής δεν μπορούσε βέβαια να αναφερθεί σε όλα αυτά, γι’ αυτό και τα συμπεριέλαβε όλα στο όνομα της Αλεξάνδρειας, καθιστώντας την πόλη του διαχρονικό σύμβολο των σημαντικότερων και πολυτιμότερων αποκτημάτων.
Τα χαρακτηριστικότερα στοιχεία της δομής του ποιήματος είναι οι επαναλήψεις και οι προτρεπτικές προστακτικές. Τι πετυχαίνει με τα εκφραστικά αυτά μέσα ο ποιητής;
Το ποίημα αυτό ανήκει στα διδακτικά ποιήματα του Καβάφη, με τα οποία ο ποιητής επιχειρεί να περάσει στον αναγνώστη ουσιώδη μηνύματα για τη ζωή, αλλά και για τον τρόπο που οφείλουν οι άνθρωποι να αντιμετωπίζουν κάποιες καταστάσεις. Εδώ, ο Καβάφης με τις προτρεπτικές προστακτικές δίνει εντονότερα την παραινετική αυτή αίσθηση του ποιήματος, μιας και ο ουσιαστικός του σκοπός είναι να συμβουλεύσει, όχι βέβαια τον Αντώνιο, αλλά τον αναγνώστη που ενδεχομένως μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος με την απώλεια και την αποτυχία. Ο ποιητής, επομένως, με τις πολλαπλές προστακτικές προσπαθεί να καθοδηγήσει τον άνθρωπο που θα έρθει αντιμέτωπος με μια τόσο σημαντική απώλεια για το πώς θα πρέπει να φερθεί.
Ο Καβάφης εν γένει δε χρησιμοποιεί συχνά τις επαναλήψεις στην ποίησή του, αλλά όταν το κάνει αποσκοπεί στο να περάσει με ιδιαίτερη έμφαση το μήνυμα των στίχων ή των λέξεων που επαναλαμβάνει. Για παράδειγμα ο στίχος: «Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό, σά θαρραλέος», επαναλαμβάνεται καθώς φέρει το κεντρικό νόημα του ποιήματος. Η στάση που οφείλει να κρατήσει ο Αντώνιος μπροστά στην απώλεια της Αλεξάνδρειας είναι μια αξιοπρεπής ψυχραιμία, που θα δείξει στους άλλους ανθρώπους ότι αφενός ήταν προετοιμασμένος από καιρό για μια πιθανή αποτυχία κι αφετέρου ότι διαθέτει αρκετό θάρρος για να αντέξει την συνολική απώλεια όλων εκείνων των αποκτημάτων για τα οποία αγωνίστηκε μια ολόκληρη ζωή.
Να εξετάσετε τι θέση κατέχουν στο ποίημα οι στίχοι 7 και 8 και να τους συσχετίσετε με τους προηγούμενους και με τους επόμενους.
Σάν ἕτοιμος ἀπό καιρό, σά θαρραλέος,
ἀποχαιρέτα την, τήν Ἀλεξάνδρεια πού φεύγει.
Οι στίχοι αυτοί περιέχουν το κεντρικό μήνυμα του ποιήματος, υπό την έννοια ότι η βασική μέριμνα του ποιητή είναι να διασφαλιστεί η αξιοπρεπής στάση του ατόμου απέναντι σε μια ενδεχόμενη απώλεια. Όταν κάποιος αντιληφθεί ότι πλησιάζει η στιγμή που θα χάσει όλα όσα έχει πετύχει στη ζωή του, όπως αυτό συμβαίνει στον Αντώνιο, τότε θα πρέπει να φανεί ψύχραιμος σαν να ήταν πάντοτε προετοιμασμένος για μια ενδεχόμενη αποτυχία.
Οι στίχοι που προηγούνται του κεντρικού αυτού μηνύματος περιγράφουν τη στιγμή που ο Αντώνιος αντιλαμβάνεται ότι ο προστάτης Θεός τον εγκαταλείπει και πως είναι πλέον δεδομένη η πτώση του. Ενώ, οι στίχοι που ακολουθούν είναι οι κατευθυντήριες οδηγίες του ποιητή για το πώς θα πρέπει να αντιδράσει ο Αντώνιος και άρα κάθε άνθρωπος που συνειδητοποιεί ότι έχει έρθει αντιμέτωπος με το τέλος της επιτυχημένης διαδρομής του.
Τι συμβολίζει στο ποίημα η Αλεξάνδρεια και ο Αντώνιος;
Όταν ο ποιητής προτρέπει τον Αντώνιο να αποχαιρετήσει την Αλεξάνδρεια που χάνει, εννοεί ότι θα πρέπει να αποδεχτεί το γεγονός ότι ήρθε η στιγμή που θα χάσει όλα όσα έχει αποκτήσει στη ζωή του με πολλούς αγώνες. Η Αλεξάνδρεια επομένως συμβολίζει όλα τα αγαθά που κάποιος έχει αποκτήσει, αλλά πολύ περισσότερο κάθε τι που αποτελεί το πολυτιμότερο όνειρο ενός ανθρώπου, που για κάποιο διάστημα κατάφερε να το υλοποιήσει και πλέον το χάνει. Η Αλεξάνδρεια γίνεται εδώ το σύμβολο των πιο σημαντικών αποκτημάτων, αλλά και των προσδοκιών που έχει κάποιος για το μέλλον του. Ο Καβάφης καθιστά την Αλεξάνδρεια ένα πολυσήμαντο σύμβολο, γεγονός που ως ένα βαθμό εξηγείται από την ιδιαίτερη αγάπη που είχε ο ποιητής για τη γενέτειρά του και από τη διάθεσή του να τιμήσει την πόλη του.
Ο Αντώνιος από την άλλη συμβολίζει κάθε άνθρωπο που έχει επιτύχει σημαντικά πράγματα στη ζωή του και κάποτε έρχεται αντιμέτωπος με την απώλεια όλων αυτών των επιτευγμάτων. Ο ποιητής χρησιμοποιεί ουσιαστικά την ιστορία του Αντώνιου για να απευθυνθεί σε όλους τους ανθρώπους, καθώς για όλους τους ανθρώπους είναι πιθανό κάποια στιγμή να βρεθούν αντιμέτωποι με μια σημαντική απώλεια. Όπως, λοιπόν, προτρέπει τον Αντώνιο να σταθεί στο ύψος του και να αντιμετωπίσει την κατάσταση με αξιοπρέπεια, το ίδιο ακριβώς ζητάει ο ποιητής κι από τους αναγνώστες του.
Απαγγελία του γνωστού ποιήματος του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη από την αείμνηστη Έλλη Λαμπέτη. Ακολουθεί το ορχηστρικό κομμάτι «Carousel» σε σύνθεση Ευανθίας Ρεμπούτσικα (CD: Το Αστέρι και η Ευχή, 1998).
The god forsakes Antony
When suddenly, at the midnight hour,
an invisible troupe is heard passing
with exquisite music, with shouts --
your fortune that fails you now, your works
that have failed, the plans of your life
that have all turned out to be illusions, do not mourn in vain.
As if long prepared, as if courageous,
bid her farewell, the Alexandria that is leaving.
Above all do not be fooled, do not tell yourself
it was a dream, that your ears deceived you;
do not stoop to such vain hopes.
As if long prepared, as if courageous,
as it becomes you who have been worthy of such a city,
approach the window with firm step,
and with emotion, but not
with the entreaties and complaints of the coward,
as a last enjoyment listen to the sounds,
the exquisite instruments of the mystical troupe,
and bid her farewell, the Alexandria you are losing.
Constantine P. Cavafy (1911)
Video: Poetry: C.P. Cavafy,
music: Wolfgang Amadeus Mozart - Requiem
When suddenly, at the midnight hour,
an invisible troupe is heard passing
with exquisite music, with shouts --
your fortune that fails you now, your works
that have failed, the plans of your life
that have all turned out to be illusions, do not mourn in vain.
As if long prepared, as if courageous,
bid her farewell, the Alexandria that is leaving.
Above all do not be fooled, do not tell yourself
it was a dream, that your ears deceived you;
do not stoop to such vain hopes.
As if long prepared, as if courageous,
as it becomes you who have been worthy of such a city,
approach the window with firm step,
and with emotion, but not
with the entreaties and complaints of the coward,
as a last enjoyment listen to the sounds,
the exquisite instruments of the mystical troupe,
and bid her farewell, the Alexandria you are losing.
Constantine P. Cavafy (1911)
Video: Poetry: C.P. Cavafy,
music: Wolfgang Amadeus Mozart - Requiem
Επιμέλεια: Sophia Drekou/Αέναη επΑνάσταση
http://sophia-siglitiki.blogspot.gr/2014/04/apoleipein-o-theos-antwnios-Kavafis-analysi.html
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου